Skip to main content

Full text of "Historia critica litterarum Latinarum"

See other formats 


This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project 
to make the world's books discoverable online. 

It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject 
to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the pubHc domain may vary country to country. Public domain books 
are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge thafs often difficult to discover. 

Marks, notations and other marginaha present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the 
pubHsher to a Hbrary and finally to you. 

Usage guidelines 

Google is proud to partner with libraries to digitize pubHc domain materials and make them widely accessible. PubHc domain books belong to the 
pubHc and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to 
prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying. 

We also ask that you: 

+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individuals, and we request that you use these files for 
personal, non-commercial purposes. 

+ Refrainfrom automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine 
translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the 
use of public domain materials for these purposes and may be able to help. 

+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find 
additional materials through Google Book Search. Please do not remove it. 

+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just 
because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other 
countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of 
any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner 
anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe. 

About Google Book Search 

Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers 
discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web 

at http : //books . google . com/| 



Digitized by 



Google 



dJLc^ 9 9 A^. ^. T 



l^arbarlr College Htfarars 



PERSIUS COLLECTION 

GIFT OF 

MORRIS HICKY MORGAN 

(Class of x88i) 

PROFBSSOR OF CLASSICAL PHILOLOGY 

JANUARY, 1910 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



HISTORIA CRITICA 

UTTERARYM LATINARVM. 



Digitized by 



Google 



,J 



s 



,r 



j 



proprieta' dell'editore 



Digitized by 



Google 



THOHAE VALLAVRII 



HISTORIi CRITICA 



LITTERARVM LATINARVM 



EDITIO OCTAVA 



accedit nipipyov aliquot monumentorum 
latini sermonis vetustioris 



AVGVSTAE TAVRINORVM 

£X OFFICINA ASCETERII SALESIANI 
AN. M. DCCC. LXXII. 



Digitized by 



Google 




Le dernier si^Ie, qui 8'acharna sur TOUt ce quMl y a defsacr6 
ou de y6n6rable, ne manqua pas de d^clarer la guerre au 
latin. 

a. DE HAISTRE. 



Ce ne sont pas seulement des mots qu'on apprend aux en- 
fants en leur apprenant le grec et le latin : ce sont des no- 
bles et subiimes cboses, c'est Thistoire de i'humanit6 sous 
des images simples, grandes et ineffagables. 

A. THIERS. 

Attachons-nous plus que jamais aux m6thodes ^prouv^es par 
le temps, consacr6es par 1'expiSrience, et qui produisirent 
ces grands hommes.. dont la litt^rature, les sciences, la 
philosophie chr^tienne , la politique , T^glise ont pu , k si 
iuste titre, se glorifier depuis trois si^cles. 

F. DUPANLODP. 



Nous ne perdons rien k rester en un pieux commerce de 
langage et de pens^e avec les peuples anclens, auxquels 
nous rattachent toutes nos traditlons religieuses» politiques 
et litt^raires. 

E. EGGER. 



Que le maltre s abreuve aux sources de r antiquit^ ; qii' il y 
puise ce qii' il y a de meilieur. 

€. HATHIEU. 



Digitized by 



Goo^le 




THOMAS YALLAYRIYS 
DIDACO VITRIOLIO SVO 

S. D. 



Ciim primum accepi, tuum de Xiphia Carmen am- 
plissimis honoribus et praemio apud Belgas fuisse de« 
coratum (i), equidem maxima sum affectus voluptate, 
quod ea demum Italiae laus hodieque constaret, quam 
superiore memoria Sannazarus, Flaminius, Fracastorus 
aliique tuerentur. Quum autem per litteras animum 
meum tibi testatum voluissem, tu eximia honoris et vo- 
luntatis tuae significatione (2) ita me devinxisti, ut ex 
eo tempore te semper in ocuiis ferrem. Nunc vero ut 
aliquod tandem exstaret testimonium amoris in te mei, 
constitui perbrevem hunc Commentarium de litteris la- 
tinis ad te mittere, quem nuper concinnavi, quo faci*- 
liorem subaipinis adolescentibus viam ad latinam elo* 
quentiam munirem. Sed antequam venio ad res romanas, 
naud ingratum tibi fortasse continget, me paucis nar- 
rare, quibusnam casibus, post renatas litteras, eloquentiae 
disciplina apud nos fuerit iactata. 

lam primum ineunte saecuio quintodecimo (3) quum 
Ludovicus ab Achaia, annuente imperatore Sigismundo, 

(1) Xiphias, Carmen Didaci Yitrioli, Amstelodami sumpti- 
bus Instituti Belgici excusum , lypis C. A. Spin et filii apud 
loannem Muller, an. 1845. 

(J8) Dtdaci Vitrioli Epistola ad Tliomam Yallaurium . . . Nea- 
poli, ex typis Fibrenianis, 1847, in-8". 

(3) Anno Mccccxil. — V. Fasti della R. Casa di Sai>oia t 
della Monwchia descritti da Tommaso Vallauri, e corredati 
dHncisioni eseguite da valenti artisti sui disegni di G. Zino. 
Torino, G. Pomba, e Comp. 1845, in 8\ a pag. 41 e seg. 



^ 



Digitized by 



Google 



Taurinense Athenaeum aperuisset. alque adhibitis exle- 
ris doctoribus gentis mores emoUire esset aggressus , 
litteris etiam politioribus palaestra patuit, a qua, veluti 
a fonte, humanitatis rivuli in omnes subalpinae ditionis 
partes manarent. At quemadmodum fieri consuevil, no- 
stri homines propulsandis belli periculis unice intenti , 
militaria studia quam mansuetiores artes malebant. Qua- 
propter etiamsi circa illa tempora, aut paullo posteriore 
memoria nonnulli apud nos enumerarentur litteris grae- 
cis iuxta ac latinis eruditi (4); attamen hi pauci admo- 
dum fuerunt, neque litterarum cultus tam late patuit, 
ut civitas a bellandi studiis ad urbanitatem quamdam 
videretur traducta. 

lurisprudentia postmodum prae caeteris doctrinis a 
nostris excoli coepta est, qua nimirum ad honores po- 
tissimum niterentur. Itaque maxima copia iuris inter- 
pretum apud Subalpinos provenit, qui ingenii acumen 
m aliorum sententiis dispiciendis ostentarent. At in illo- 
ram operibus orationis nitor desiderabalur ; plane ut 
eloquentiae studia conticescere apud nos viderentur. Ne- 

Sie id aliter fieri poterat. Quo enim pacto ad excultam 
egantiam adsurgerent maiores nostri? Unus videiicet, 
idemque ignoti saepe nominis doctor, graccas, latinas 
atque italicas litteras in Taurinensi Archigymnasio pro- 
fitebatur, in cuius disciplinam perpauci omnino coftve- 
nirent. Quum vero alter postea, labentibus annis, ac- 
)^ic{ cessisset, ita docentium yji^es fuerunt divisae , ut unus 
oratores, poetas alter quotannis interprelaretur. 

Ita se habebant in Subalpinis studia humanitatis et 
litterarum saeculo xvi, quum Emmanuel Philibertus , 
Allobrogum Dux , profligatis Gallis ad Augustam Vero- 
mandnorum (2), regiones nostras ab externo dominatu 

(1) Huiusmodi faerunt Petrus Cara , llabertinus Clericus , 
Domitius Macaneus , Coelias Secundus Curio , Pauljis Cerra- 
tus (V. Vallauri , Storia della Poesia in Piemonte , Torino , 
Cbirio e Mina, X84I. in-8*, tom. I, pag. 66, St e seg. , 115 • 

seg., 276). 

(«) kn. HDLVlI. 



Digitized by 



Google 



liberavit, quo triginta iam ferme annos premerentur. 
Quura prudentissimus hic Princeps, militiae pariter ac 
domi clarus, omne disciplinarum genus vellet instaurare, 
quae, saeviente bello, iam detloruerant, doctissimos un- 
dique viros. maximis propositis praemiis ornamentisque, 
ad docendum invitavit (i). His adnumerandus est prae- 
sertim Cyntbius ille Giraldius, Ferrariensis, humaniorum 
litterarum doctor, cuius ingenii et praeclarae eruditio- 
nis complura exstant monumenta. Et ne graeco etiam 
sermoni suus deesset bonor, Theodorus Rhendius, domo 
€hius, fuit arcessitus, c[ui omnium aetatis suae graeca- 
rum ]itterarum peritissimus haberetur (2). 

Nunquam antea profecto Subalpinorum expolitioni tsim 
insigniter prospectum fuerat; iamque omnes, qui ali- 
quid de litteris poterant iudicare, cives nostros non mi- 
nus auam bello, pacis artibus claros aliquando futuros 
confiaebant. Sed fortuna subito bonorum S[)es interce* 
pit. Quum enim Calvinianorum doctrina finitimas iam 
regiones infecisset , Emmanuel Philibertus veritus , ne 
forte in nostras etiam irrumperet, nihil antiquius ha- 
buit, quam ut viros pietate insignes advocaret, quorum 
opera patrum religio incolumis servaretur; hisque mu- 
nus etiam demandavit subalpinae sobolis iis artibus for- 
mandae, quae ad humanitatem pertinent. Ratus vero , 
litterariam hanc paiaeslram salis esse ad civitatem ex- 
colendam, latinae atque italicae eloquentiae scholam ex 
Athenaeo sustulit, et Giraldium, qui hasce partes strenue 
^ustineret, dimisit (3). Quo factum est, ut nostris ado- 
lescentibus aditus quidem ad litteras nou intercludere- 
tur; sed ex ea disciplina, quae in privatis sodaliuro 
religiosorum aedibus erat retrusa, iam illa commoda in 
universam gentem non proficiscerentur, quae antea ex 
publica eloquentiae schola profluxissent. Restabant grae- 
cae litterae , quae ^ uti supra memoravi , a Theodoro 

(1) V. Vallacri, Storia delle Universith degli studi del Piemonte^ 
Torino, Stamp. Reale, 1845, in-8^. Yol. i, cap. 11, pag. iSOeseg. 

(2) Op. cit. Vol. II, cap. 1, pag. 9 e seg. 

(3) Op cit. Vol. II, cap. 1, pag. 19 e seg. 



Digitized by 



Google 



8 

Rhendio cum laude traderentur. At pauUo post eae tem- 
porum difficultales supervenerunt, ut hoc quoque ma- 
gisterium, veluti supervacaneum, ex Athenaeo arceretur» 
Rem pene incredibiiem narro, cui segnior Subalpinorum 
in litteris progressus acceptus est riiferendus. Nimirum 
per ducentos. et amplius annos illa artium regina elo- 
quentia in Athenaeo Taurinensi penitus obmutuit. Tunc 
videiicetillae opinionum perversitates ortaesunt, quae sae^ 
culo xvil italicas litteras vitiarunt. Forle etiara accidit, uk 
monstrosum illud Marinii ingenium per id tempus in haec 
loca adventaret, eiusque vitia homines nostros, veluti ta« 
bes, invaderent (1). Quum autem in Athenaeo desiderare- 
tuf eloquentiae doctor, cuius auctoritas in litteris valeret, 
nuilus iam acerrimi iudicii vir deerrantes ad rectum tra- 
mitem revocabat. Quapropter Subalpinorum litterae peni- 
tus pessumdatae ; atque illa scriptorum portenta o»stite- 
runt, qui ea tempestale ad coelum tollebantur, nunc vero 
risum cum indignatione excitare consueverunt. 

Hactenus narratis si addantur externa bella, quibus 
identidem maiores nostri aiflictarentur , et inlerna dis- 
sidia, quae publicam rem misere labefactarent, nemini 
profecto mirum videbitur, hominibus nostris ad eam 
diem non licuisse cum reliquis gentibus de litterarum 
gloria in contentionem venire. 

lUuxit tandem saeculum xviil; quumqae Victorius 
Amadeus, huiusce nominis^secundus, post foedus icfcum^ 
Traiecti ad Rhenum (2) pacem Subalpinis attulisset , 
omnes curas et cogitationes suas convertit ad provehen- 
dam civium humanitalem. Tunc enimvero, ex prudentis- 
simorum virorum consilio, optimas leges sanxit liberalio^ 
ribus disciplinis fovendis; quodque caput est, peritissimos 
uniuscuiusque scientiae viros allexit, quorum.doctrina 
in civitate expolienda uterelur ^3). Tunc videlicet hu- 

(1) V. Vallauri , II Cavalier Marino in Piemonte. Torino^ 
Stamp.. Reale, 1847, in-8*. 

(2) An. MDCCxuf. ,, 

(3) Storia delle Unioersitb, degli studi dd Piemo^te, Vol. III, 
cap. 1, pag. 7 e seg. ^ ; , . 



Digitized by 



Google 



mauiorum litterarum institutiones in Athenaeum tandem 
fueruntrevocatae. Et primo quidem Bernardus Lapia, ne- 
apolitanus, homo sane in graecis et latinis litteris proba* 
tus et nobilis (1); mox Dominicus Regolottius, romanus ; 
tum Hieronymus Taliazucchius et losephus Bartolus, prior 
quidem Mutina, alter vero Patavio fuerunt acciti, quibus 
eioquentiae tradendae munus permitteretur. I^ter quos 
Taliazucchius praesertim et Bartolus egregie de Suoal- 
pinorum studiis meriti sunt. Namque Mutinensis itali* 
carum litterarum cultum primus impense fovit , quae 
antea negligerentur; atque optimis propositis exempla- 
ribus, nostrorum aures italici sermonis venustati assue- 
lecit. Patavinus autem , eximia eruditione praeclarus , 
hoc in primis est iaudandus, quod disciplinae litterarum 
ampliores quam antea iines esse voluit. Siquidem duo, uti 
nuper aiebam, fuerunt ea tempestate eloquentiae doctores 
in Taurinensi Academia, quos studiosi per triennium 
audirent. Ad doctorem qui latinam eloquentiam profi- 
teretur, pertinebat agere quotannis de oratoria institu- 
lione, optimos scriptores latinos expendere, atque alios 
aliis componere. Illius vero, qui italicam eloquentiam 
traderet, praecipuum munus fuit poeticam Aiistotelis, 
graecos italosque scriptores interpretari. Bartolus, quem 
non l^teret, quantum incommodi ex hac studiorum ra- 
tione proficisceretur , ostendit (2) , male agi cum elo- 
quentiae aiumnis, qui trium anuorum spatio eadem 
semper docerentur. Cur autem, aiebat, ex politiorura 
litterarum institutionibus expungi artem criticara , ve- 
teris et recentioris aevi historiam , tum civilem, tum 
litterariam, inscriptiones, nomismata, aiiaque id genus, 
quae turpe sit virum ignorare, qui litterarum curricu* 
lum sit emensus? Quapropter rei litterariae moderatores 
enixe hortabatur, ut, disciplina immutata, eioquentiae 
studiosis commodius consulerenU 

(1) V. Bemardi Andreae Lamae, neapolitani, eloquentiae pro- 
fessoris in Academia Taurinensi, Orationes (novem). Aug. Tau- 
rinorum, 1728, in 8" picc. 

(2) Storia cit. Vol. III, cap. 6, pag. 128 e seg. 



Digitized by 



Google 



10 

Nescio quo litlerarum fato, quae proposuisset Barlolus 
publica auctoritate confirmata non fuerunt. Nihilominus 
saniorem hanc rationem in docendo ipse secutus, elo- 
quentiae scholam aliquantulum erexit, ex qua egregii 
sane viri prodierunt. Professor Patavinus Carolum De- 
ninam (1) ad historiae studium {)raesertim excitavit. Hic 
Tenivellium edocuit, ex cuius dlsciplina exstitit Carolus 
Botta, qui memoria nostra historiae principatum Subal- 
pinis asseruit. Qmve verissime de Denina scripsit Ca- 
rolus Boucheronus (2): « Primus doctrinae suae alumnos 
a verborum angustiis in medias res deduxit; primus hi- 
storiam uberius audentiusque tractavit. » Nemo autem 
inficiabitur, Deninam, praestantissimum omnium liaben- 
dum esse , qui usque ad illa .tempora eloquentiam in 
Taurinensi Archigymnasio tradidissent. Siquidem acer- 
rimo ingenio donatus, idemque iaboris patientissimus , 
illam sibi doctrinam comparavit , ex qua sententiarum 
et verborum copia efflorescit. Hoc autem se totum lit- 
teris abdiderat, quod in animum sibi induxisset, virum, 
quiantiquitatiunice deditus recentiora negligeret, ineptum 
^loquentiae magistrum fore ; e contrario ex eius schola, 
qui Italorum litteris leviter tinctus atque a veterum do- 
ctrina vacuus, elegantioribus dictionibus et sententiolis 
aucupandis omnino esset intentus, ieiunos homines ex- 
stituros, qui verborum lasciviis contenti ad germanam 
6loquentiam nunquam assurgant. 

Quum igitur Bartolus, eiusque sectator Denina, uter- 
<iue doctissimus, optimam disciplinam in Subalpinos in- 
tulissent, castior ex illo tempore fluxit nostrorum oratio : 
multi enituerUnt in expolita latinitate diserti, in litteris 
etiam graecis non mediocriter versati. Atque ut caeteros 
omittam, floruerunt iila tempestate losephus Barettius , 



(1) Carolus Denina a Revello apud Satutienses , obiit annos 
natas duos et octoginta, idib. decembr., anno mdccgxhI. —V. 
Stor, cit, Vol. III, cap. 10, pag 197 e seg. 

(2) Boucheroni de Tboma Yalperga Galusio, Taurini, L8S3' 
in - 8*. 



Mjli: : DigitizedbyGoOgle 



il 

Franciscus Regis (4), Thomas Calusias , et Victorius ille 
Alferius, qui italicae Melpomenes vindex, veterum tra- 
gicorum gloriam est consecutus. 

Hisce litterarum omamentis fulgebat nalio subalpina; 
quum exeunte saeculo xviil atque annis insequentibus 
maximae rerum publicarum conversiones, et sub externo 
dominatu peregrinitatis studium litteris graecis, latinis at- 
que italis non parum offecerunt. Sed humanitatis semina 
semel inducta, etiamsi ad tempus deflorescant, non pe* 
nitus lameu exarescunt ; et, si modo favens adspiret 
Ibrtuna, facilereviviscunt. Quod quidem memoria nostra 
factum est. quum duo excellentis ingenii et doctrinae 
viri lecti sunt, qui litterarum decus in Taurinensi Aca- 
demia luerentur. Spectant haec verba ad losephum Bia- 
raontium et Carolum Boucheronum, viros plane^singu- 
lares, qui nuper in litteris subalpinae gentis nomen 
renovarunt (2). Neque velim, quempiam fortasse existi- 
raare, me hic magistros meos ullra quam deceat laudare, 
quasi ipsorum praeconia in laudantem etiam recidant. 
^uamquam enim eo sum animo erga immortales illos 
viros, ut, quoad vita suppeditabit, eodem quo parentes 
Jionore eorum memoriam sim prosecuturus , nunquam 
tamen iudicio amor officiet. Quum autem dixero, per- 
paucos omnino aetatem hanc nostram tulisse aut Bia- 
Hiontio doctiores , aut Boucherono elegantiores , omnes ^ 
iam mihi facile assensuros confido. Caeterum hoc prae- 
sertira laudandos arbitror, quod unus etiamsi italicam 
tantum eioquentiam doceret; attamen tanta fuit in he- 

(1) FranclscusRegis, natusAltoduni inSubalpinis an.MDCcxLix, 
litteras graecas atque ital. docuitin Taurin. Academia usque ad 
annum huius saecuU xil. — \,Storia cit. III, cap. 11, p. SiQ9, 

(2) loseiibus Biamontius, natus Albii Intemelii apud Ligures 
auno superioris saeculi lxiI, decessit an. mdccgxxiv; Garolus 
^iutem Boucheronus, Taurinensis, ereptus est anno hdgccxxxviiI, 
quum Dondum attigisset aetatis annum sextum et sexagesi- 
mum. Huius vitam vide in libro qui inscribitur: Caroli 
3oucheroni inscriptiones perpetuis animadver- 
sionibus auxit Thomas Vallaurius. Aug. Taurin. , 
•ex offic. Reg., mdcccl.. in-8*. 



Digitized by 



Google 



12 

braicis, in gfaecis et latinis litteris praestantia, ut anima* 
tam bibliothecam merito dixisses: alter vero, cui graecae 
et latinae eloquentiae tradendac munus esset demanda- 
tum, tanta cura italica etiam studia secutus fuerat, ut 
dum omnium* sententia , latinorum sui temporis scri* 
ptorum nobilissimus habebatur, de italicis operibus ve- 
rissime iudicaret; ex quo fiebat, ut dicendi Tacuitas in 
iis non esset ieiuna et nuda^ sed adspersa et distincta 
multarum rerum iucunda quadam varietate; in utrius- 
que vero acroasibus nunquam veterum sapientia a re- 
centiorum doctrina seiungeretur. luvat interdum, Didace 
mi, .animo repetere, quoties divinus ille senex Biamon- 
tius italicos poetarum cantus cum exquisitissimis Homeri, 
Pindari, Sophoclis, aut Horatii carminibus compararet, 
quorum iectissimos iocos pro re nata memoriter recita- 
bat; quoties illustriores Macchiavelli et Guicciardinii nar- 
rationes cum Thucydideis, cum Sallustianis et Livianis 
componeret. Neque minus delectabamur quum Bouche- 
ronus Virgilianas atque Horatianas sententias suavissi- 
mis Aligherii, Petrarcae, aut Ariosti luminibus hilararet. 
Caeterum quum elegantiorum litterarum disciplina 
latissime pateat, vix fieri poterat, ut duo tanlum viri, 
licet praestantissimi, studiosos intra quadriennium com- 
mode inslituerent. Quapropter optimo sane consiiio, ab- 
' hinc decem annos , auctis magisteriis , novaque doctri- 
narum facta partitione, quaterni doctores in Taurinensi 
Athenaeo exstiterunt, quorum unus historiam veterum 
populorum per biennium enarraret , reliqui tres in lit- 
teris graecis, latinis atque italis tanturamodo elaborarent. 
Qua quidem accessione quum discentium commodis non- 
dum satis fuisse consultum videretur, nuperrime cautum 
est (1), ut litterarum curriculum quinquennio contine- 
retur, atque in ipso statim disciplinae limine is esset , 
qui rhetoricas ilias praeceptiones fusius traderet, quas 

(1) V. Regolamento del Magistrato della Riforma sopra gli 
s^tudi pel corso di Belle Lettere nella R. Unioersith diTorino, 
del 28 di luglio 1847; art. 1. 



Digitized by 



Google 



13 
alumni in puerili institutione iam percepissent (1); tum 
vero septemviri graecas, latinas atque itaJicas litteras 
docerent cum historia critica scriptorum, antiquissima- 
rum et recentiorum gentium historiam, archaeologiam, 
grammaticam generalem atque historiam veteris piiilo- 
sophiae; postremo, ad haec omnia, veluti cumulus(2), 
a€cederet ju.£^o(}«x>), quam temi seorsum viri sic tracta- 
rent, ut a maximis ad minima illa se demitterent, quibus 
pueruii educari, eorurpque studia vel a prima aetatula 
formari consueverunt. 

Quid sentiam de hac novissima studiorum ratione , 
qua plurimum praeceptionibus (3) atque eruditioni, mi- 
nimum optimorum exemplarium imitationi datum est, 
iam dixi in quadam scriptiuncula , quam evulgavi ab- 
hinc paucos menses (4). Hoc unum in praesens satis sit 
notare, absurde omnino sanctum fuisse, ut anno quinto 
pjolitiorum litterarum studiosi, quorum est publicum la- 
tinae atque italicae scriptionis specimen dare tum soiuta 
tum numeris adstricta oratione, a schola itaiicae et la- 
tinae eloquentiae penitus abslineant , aliis disciplinis 
operam daturi, nihil sajie ad sermonis eleganliam et 
venustatem pertinentibus (5). Quorsum tandem res sit 

(1) V. Regolamento dt., art. 6. 

(2) Eadem lege cautum est, ut eloquentiae stu<iiosi, qui prae> 
ter caeteras disciplinas/jie3-cJ<x/)V etiam arripuerint, laurea 
donati, Politiorum LitterarumDoclores renuntien- 
tUT ; qui vero rem methodicam praetermiserinl, tamquam imi 
subsellii viri, Rfaetoricae Professores lantummodo no- 
minentur ! — Regolamenlo citato, articolild, 21. 

^3) V. Regolamento cit., art. 6, 9. 

(4) Osservazioni critiche di Tommaso Vallauri sul Regola- 
mento pel corso di Belle Lettere, del 28 di luglio 1847. Torino, 
Stamperia Reale, 1848, in-8°. 

(5) V. Regolamento cit., art. 13, 16. — Osservazioni crit. cit. — 
Huic tandem incommodo obviam itum est Reglls Litteris, da- 
tis iil. nonas octobres, an. mdccglI, quibus decrelum est, ut. 
inmiutata studiorum ratione, alumni elegantioris nostrae do- 
ctrinae per quadriennium strenuam operam dent litteris italicis, 
latinis et graecis, bistoriae vetustibris et recentioris aevi, 
postremo archaeologiae tutn graecae tum romanae. Quo facto 
eloquentiae studiosi in posterum vacabunt a schola rhetori- 



Digitized by 



Google 



u 

evasura , penes acutos atque elegantes viros iudiciunn 
sit. Equidem nostros, qui hanc disciplinam nuper inve- 
xerunt, qua studiosi io multa eademque diversa distracti, 
rerum pondere obruuntur, admonebo, ut a recentiori- 
bus, quos unice colunt et observant, ad Quintilianum (1), 
doctorem gravissimum , identidem animum advertant , 
cuius haec sunt verba : Pueris quae maxime 
ingenium alantjtatqueanimumaugeant, 
praelegenda; caeteris, quae ad erudi- 
tionem modo pertinent, longa aetas spa- 
t ium d a b i t. Quod quidem Fabii monitum eo spectat^ 
ut adolescentes e nostris scholis eloquentes et ornati 
scriptores prodeant , non inepti , non rudes , non ser- 
mone barbari, non ardeliones, non denique erudituli^ 
aut inanibus tantummodo praeceptis imbuti (2). 

En habes, Vitrioli, vir doctissime idemque amicissime, 
historiae quoddam specimen politioris Subalpinorum hu- 
manitatis. Nunc vero ut historiam criticam litterarum 
latinarum aequi bonique facias etiam atque etiam rogo. 
Vale. 

Scripsi Augustae Taurinorum iil. cal. Sextiles an. 

M. DCCC. XXXXVIIll. 

carum institutionura, rei methodicae et historiae veteris phl* 
losopbiae. luvat hic exscribere ipsa verba, quibus Rex salu- 
bernmuip boc decretum est exorsus: Vesperimza tH alcuni 
aimi avendo dimostrato, come la moltiphcith delle materie^ 
prescritte pel corso di Belle Lettere col Regolamento del «8 
di luglio 1847, tolga agU studenti il tempo fkecessario per lo 
studio dei classici e per 1'esercizio dello scriuere, ecc. 

(1) De Instil. orat. I, 8. 8. 

(2) Rumor est. /ore ut anno proximo (mdccclxI), nova sta- 
diorumTatione proposita, poiitioris nostrae disciplinae alumni 
ad pbiiosophiam pariter et litteras animum adiungant. Quod 
quidem prudentissimo cuique probatum iri confidimus. Inge- 
niose enim et vere eloquentia definitur a Tullio c o p i o 8 e 
loquens sapientia. Id unum exoptamus, ut a nostris 
scbolis iili absint pbiiosophi» qui suis se acuminibus compun- 

§unt, quique nimia subtiiitatis affectatione frangunt et conci- 
unt quidquid est in oratione generosius , et omnem succum 
ingenii bibunt. Hoc enim siquis prQbabit , ita probabit , ut 
eloquenliae tamen aptum non esse faleatur. 



Digitized by 



Google 



HISTORIA CRITIGA 

LITTERARVM LATINARVM 



OPERIS DIVISIO. 



Qaum^ vel a pueris, romanorum scriptorum ni*^ 
tori assuescamus, qui Augusteo praesertim saecula 
provenerunt; in iis plerique conquiescimus, quin 
tinquam latini sermonis incunabula, aut deterio- 
rem illius aetatem persequamur. Hinc autem fit,. 
ut complura nos deficiant litterarum praesidia ad 
romanam antiquitatem penitus cognoscendaro. Si 
enim parumper animo cogitemus, quam arcta co* 
gnatione populorum mores et litterae devinciantur, 
iam illud est perspicuum, nunquam fore ut nobis 
de romanae gentis humanitate verissime liceat iu- 
dicare, quin ad litterarum latinarum originemprimo 
assurgamus; tum vero, notata earum progressione 
atque amplitudine, senescentes quoque et ad ni- 
hilum ferroe venturas^ per varias rerum mutationes 



Digitized by 



Google 



16 

contemplemur. Quapropter adolescentibus^ latinaa 
cloquentiae studiosis, in brevi veluti tabella, littera- 
rum latinarum vices spectandas exhibere constitui ; 
ratus me optimum facturum, si meam commenta- 
tionem in quatuor potissimum partes digererem. 
Et primo quidem historiam criticam breviter per- 
stringerem latinae linguae et latinorum scriptorum 
ab antiquissimis temporibus ad Syllae dictatoris o- 
bitum; deinde auream illam aetatem expenderem, 
quae inter Syllae et Augusti mortem intercessit; 
tum sequioris aevi conditionem spBctarem, quod 
ab Augusti excessu ad Hadrianum pertinet; po- 
stremo in illud spatium inquirerem, quod inter Ha- 
drianum et Odoacrem efiBuxit; qua nimiram tem- 
pestaie Romanorura litterae ad occasum vergere 
ri3?e sunt. 



Digitized by 



Google 



17 
LIBER PttlMVS. 

AB ANTIQVISSIMIS TEMPORIBVS AD SYLLAE OBITVM, 
QVI FVIT ANNO POST VRBEM CONDITAM DCLXXVL 



CAPVT I. 
DE ORIGINE LINGVAE LATINAE. 

De primordiis latini sermonis dicturo ea primum per- 
difficilis quaestio occurrit/quae iamdiu doctos homines 
torquet, de primis Italiae incolis. Namque in linguarum 
originem frustra inquiras, nisi prius populorum migra- 
tiones et fata iam animo fueris assecutus. Quum autem 
complures hac de re, eaedemque discrepantes sententiae 
fuerint prolatae (1), illorum opinio nobis maxime pro- 
batur, qui contendunt , Pelasgos, Tyrrhenos, Iberos a- 
liosque ex Asia in Graeciam pariter atque in Italiam 
fuisse profectos (2). 

(1 Hanc sententiarum discrepantiam vide apud Dionts. Ha- 
uc, Antiq. rom., iit). I et il — I. N. Funccium, De origine et 
pueritia Jinguae latinae etc. Marburgi Cattorum 1735, in-4* , 
cap. vl, vil, viil, pag. 96-134. — <:f. FRiRET, Recherches sur 
Vorigine et l'ancienm histoire des diffdrens peuples de l^Ita- 
HeiVoL viiL de l'Ei8t,de l'Acad, des Inscriptions etBB.LL,). 
Heyne, Origines, vestigia et memoria artium et litterarum in 
Italia antiaua etc. (Vol. v. opuscul. academic.) — Schoel, Hi' 
Hoire' abreg^e de la litt^at. romaine. Paris 1815, in-8' Tom. 1. 
Introduction, Origine de la population de yitalie, pag. 7 et 
mivj. — G. Galvani. Delle genti e detle favelte loro in Italia 
aai piHmi tempi storici sino .ad Augusto. Firenze, tipografia 
Gahleiam,a, 1849, in-8\ 

(») V. Herodot., 1, 94. — C. Velleii Paterc, Hist. rom., I, 
1. - Plin. H. N., iiI, 5. — Cf. Chr. Ckllarii, Defatis linguae 



Digitized by 



Google 



18 HISTORIAE CRITICAE 

Huiusmodi senlentia, qua docemur , Graeciae atque 
Italiae populos eodem genere fuisse prognatos , acerri- 
mum vindicem habuit Theodorum Ryckium (1) , virum 
olim apud Batavos maximae existimationis, quem com- 
plures ex recentioribus (2) secuti sunt. Hinc autem ne- 
cessario conficitur , linguam graecam et latinam uno 
eodemque fonte Quxisse , et sororio inter se vinculo 
contineri. 

lam illud quff^que verisimillimum videtur , latinam 
Hnguam, perinde ac graecam, dialectis diversorum po- 
pulorum fuisse conflatam (3), qui in unam gentem coa- 
luerunt. Quemadmodum vero dialecti citius fuerunt ex- 
politae in graeca regione, ingeniis expromendis aptissima; 
ita apud Italos diutius incuitae atque horridae perman- 
serunt inter vitae pastoralis simpHcilatem, inter agrestes 
incolarum mores (4-) , qui a finitimis beHo continenter 
vexati, innumeris rerum conversionibus iactarentur. Ex 
his autem dialectis ea potissimum praevaluit , quae in 
tractu regionis erat, quam Tiberis finit, cuique postea 
Latio nomen fuit. 

Per aHquot saecula, tum graeca tum latina Hngua sic 
viguit, ut neutra quidpiam a sorore mutuaretur, et suis 
unaquaeque viribus tantummodo cresceret. At dum graeca, 
elegajitissimis iam scriptoribus florens^ suis ipsa vesti- 
giis insisteret, latina , cuius perpauca exstarent monu- 

latinae, pag. 457. — Andr. Borrichii, De fatis et aelatib. va- 
riis ling. lat, pag, 2, 3. — I. G. Walchii, Hist. crit. lat. ling. 
Lipsiae 1761, in 8', cap. I, g 4, pag. 28 et seq. — Chr. Walz, 
De religione romanorum antiquissima , partic. I. Tubingae 
1845. — Galvani, op. cit., pag. 3^ e seg., 229 e seg. 270. 

(1) V. Theodori Ryckii Dissertatio de primis Italiae colonis 
et Aeneae advenlu. Lugduni Batavorum 1684, in-fol. 

(2) Lanzi, Saggi di lingua etrusca e di altre antiche d^Ita- 
tta ecc. Roma 1789, 3 voi. in 8°. — Degli Etruschi, Disserta- 
zione deWabate G. B. Zannoni , Firenze 1810, in-8°. — A.E. 
Egger, Latini sermonis vetustioris reliquiae selectae etc. Pa- 
risiis 1843, in-8' (V. Praefat., pag. xl et seq.) aliique passim. 

(3) Galvani, op. cit., pag. 48 e seg., 98. 

(4) lUe rudis, ille pastorius populus vereque terrester. Flor.» 
il^,*. — Cf. Propert., IV. /. — Sall., Catil., vl. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. -CAP. II. 19 

menta, maioribiis mutationibus obnoxia, a pristina ilia 
forma sic desciit (1), ut qua tempestate Pyrrhus in Ita- 
liam cum copiis venit, Romani atque Epirotae diverso 
penitus sermone iam uti viderentur. 

Sed postquam humaniore cultu expoliii in litterarum 
originem Romani coeperunt inquirere , tunc enimvero 
ex utriusque linguae collatione ipsarum affinitas patuit; 
tunc demum cognitum est, latinam linguam ad aeoli- 
cam praesertim rationem accedere (2), atque opinionem 
illam de Orientalibus in Italiam traiectis , iam populi 
sermone et poetarum figmentis late celebratam , inter 
aniles fabulas non esse 'amandandam. 

Caeterum communem hanc graeci et latini sermonis 
eriginem quatuor praesertim argumenta confirmant ; quo- 
rum primum eruitur ex ipsis litterarum formis, qui- 
bus utraque gens uteretur (3); alterum ex etymologia ; 
tertium ex multis vocibus, Graecorum et Latinorum com- 
munibus atque idem plane significantibus ; quartum de- 
fiique ex grammatica ratione, quam <t ii v r a ^ / v Graeci vo- 
cant. Qua quidem posita linguarum cognatione , hoc 
praesertim intelligi volo, frustra niti latinarum littera- 
rura studiosos ut aliquam doctrinae praestantiam conse- 
quantur, si graecas ne leviter quidem attigerint. 

(1) TY)X/>taiTV) yotp ■/} 5i>oc(popoc yiyo-ve tv)? SialeyiTOv, y,oci napa, 
^Pis>}jLOciGt<; , TYi<; vuv Trpoq rv)v apx^tiav (3jt£ toIc, avysT(s>TccTOV^ 
htOL fjLolK; i^ imaTdaetsx; Stevyipivstv. Polyb. iiI, 22. 

(2) *P(s)fxcctot Ss (f)ot)VV)v /jt£v avT * axpav ^dp^apov, ovS a7rv)pT«- 
afjidvisx; EXkdSa (p^syyovTat /jl/htv)V Ss ma i^ ajjiCpoiy yj; iany 
'/j Trksiwv ' kioXic,. DiON. Hal., Antiq. rom., I, 90. — Cf. Quintil., 
Inst. orat., I 6, 31. — Scalig., De causs., I. I., cap. 63, 78. — 
SCHARD4MI, thes. quas inscribitur ; Latina lingua est dialeclus 4 
linguae graecae. Leydae 1776. — Rhunken, Eloge d'Hemsterhuis, ' 

(3) DiON. Hal., Antiq rora., iv, 26. — Tac. Ann. , xr, 14: ' 
Et formae, ait, lllleris latinis, quae veterrirais Graecorum. 
Haud aliter Plin. H. N., viI, 1- Veteres (litteras) graecas fuisse 

' easdem paene, quae nunc sunl Utinae , indicio erit delphica 
tabula antiqui aeris, quae es{hoai6 inpalaiio, donoPrincipum 
Minervae dicata in bibliothfeca"15um inscriptione tali : Nay- 
aty.arYi<; Tiaafieyov * ASvjvacK ayi6iy.ev. 



Digitized by 



Google 



80 HISTORIAB CRITICAE 

CAPVT II. 

DE YETVSTIORIBVS LATINAB LINGVAE MONVMENTIS. 

Si in antiquissimam latini sermonis aetatem inquira- 
mus, omnia tenebris circumfusa nobis obversantur quam- 
diu regnum Albanum stetit. Nulla enim supersunt mo- 
numenta, ex quibus vagientis illius latinae linguae con- 
ditio nobis innotescat. Quare hoc tantum lic^t assequi 
coniectura, priscam videlicet italicorum populorum lin- 
guam agrestibus ipsorum moribus apprime respondisse. 

Post Romam vero conditam, usque ad annum urbis 
ducentesimum quartum et quadragesimum , quo reges^ 
fuerunt exacti, perpauca etiam exstant monumenta, quae 
latini sermonis vultum atque indolem nobis exhibeant. 
In his p^rro enumerantur carmina, quae pertinebant ad 
ritus religiosos atque ad invocationes deorum immorta- 
lium. Quum enim, uti habet Plato in Phaedone (1), nihii 
sit tam cognatum mentibus nostris quam numeri, quo- 
rum summa vis carminibus est aptior et cantibus ; ita 
apud Romanos haud aliter atque apud Graecos, in sacris 
mature usurpari coepti sunt hymni, quibus deorum lau- 
des celebrarent. 

Huc accedunt carmina , quae vel assa voce (2) vel 
ad fides et tibiam canerentur in epulis aut in funeri-^ 
bus (3), ad clarorum virorum virtutes praedicandas ; 
tum vero ballistea et saltatiunculae , quas milites et 
tunicata plebs in duces triumphantes ioculariter iacta- 
ctarent (4). 

(1) Cf. TutL., de orat., iil, 51. 

(2) V. NON. ad vocem assa. — Tull., Tuscul. disput. , 1, »j 
IV, 2. — De orat., iil, 51. — Brut., xix. — Quintil., De instit. 
oral., I, 10, «0. — Valer. Max.. iI, l; iil, 1, 10. 

(3) TuLL., De leg. il, n ; 

(4) V. LlV., IV, 20, 53; V, 49., Vll, 10, 38 ; X, 30 ; XXIV, S^. 

— Versus ludicri in Romanorum Caesares priores olim com- 
positi. Ed. G. H. Bbrnstein. Halis Saxon. 1810. in 8'. — Hu- 
lusmodi fuit vulgatissimum illod carmen, quod lui. Caesaris 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. II. 21 

Omnium quidem vetuslissimum latinae linguae monu- 
mentum , ex communi eruditorum sententia , est Car' 
men Fratrum Arvalium, quod nonnulli ad Romuli, ple- 
rique vero ad Numae aetatem referunt. Hoc sane , ad 
linguam quod attinet, adeo distat a religuis vetustioris 
aevi monumentis, ut hactenus praestantissimi pbilologi 
vix probabilem inde sensum exsculperent (i). 

Ad Numae aetatem pertinent etiam Hymni Saliares (2), 

milites in gallico triumpho, eius carrum prosecutl canerent 

(SVBT., lul., XLIX): 

Gallias Gaesar subegit, 

Nicomedes Caesareni: 

Ecce Gaesar nunc triumphat, 

Qui subegit Gallias: 

Nicomedes nunc triumphat, 

Qui subegit Gaesarem. 
Huius etiam modi fuere cantilenae in divum Aurelianum com- 
positae, quibus, uti ail Fi. Vopiscus, pueri, bellicam Impera- 
toris virtutem celebrantes, diebus festis militariter saltitabani: 

Mille, mille, mille, mille, 

Mille, mille decollavimus. 

Unus homo mille, milie, 

Mille, mille decollavimus, 

Mille, mille, mille vivat, 

Qui mille, mille occidit. 

Tantum vini babet nemo, 

Quantum fudit sanguinis. 
(1) V. Acta Fralrum Arvalium sub Imp. M. Aur. Antonino 
Elagabalo, ex marmoribus modo in urbe repertis descripta. 
Bomae 1778, in-fol. — C. Marini, GH atti e montmenti dei 
Fratelli Arvali scolpiti gih in tavole di marmo, ed ora rac- 
colti , diciferali e commentati, Roma 1795 , vol. 2 in-4' — 
Lanzi, Saggio di lingua etrusca, 1, 8, § I, tom. 1, pag. 141 et 
seq. — G. HERMANM, Elementa doctrinae metricae, Itb. iil, 
c. 9, § 6, ubi conf, grammaticor. loc. pag. 608 et seqq. — 
ScHOEL, 'Bist. abr. de la litt^r, rom. Paris 1815, tom. I.pag. 14 
— M. G. P. Grotefend, Gross, latein. grammat. fur. Schulen, 
tom. il, pag. 290. — M. Klausen, De carraine Fralrum Arva- 
llum . Bonnae 1836 , in-8" — Cf. A£. Egger, Latini sermonis 
vetust. reliquiae selectae. Paris 1843, pag. 68 et seqq. — Gal- 
VANi, op. cit. [Studio 10, di alcune conghietture sul carme.., 
dei Fratelli Arvali) a pag. 407 e seg. 

{S) V. I. N. FuNcc, De orig. et puerit, lat. linguae. Marburgi 
Gattor. 1735, in-4*, cap. iil. 8 xiil, pag. J89 et seqq. — Eggbr, 



Digitized by 



Google 



22 HISTORIAE GRITICAE 

qui mense marlio a Saliis, Martis sacerdQtibus (1), ca- 
nerentur. Hi quidem cantus, quos passim veteres scri- 
ptores commemorant (2), teraporis iniuria interciderunt, 
si brevissima tantum fragraenta excipias , et ^ingularia 

Suaedam vocabula, quae apud grammaticos occurrunt (3). 
!ua tamen in re est atiimadvertendum, nobis non esse 
exploratum, utrum huiusmodi reliquiae ad vetustiorem 
aetatem pertineant, an fuerint temporis lapsu interpo- 
latae. Hoc unum cons^at inter omnes, tum cantus Fra- 
trum Arvalium et Saliorum, tum reliqua carmina , de 
quibus supra commemoravi, horrido illo Saturnio nu^ 
mero fuisse conscripta, cuius formam nobis olim tradi- 
dit Terentianus Maurus (4), nuperrime vero loannes 
Galvanius (S), cuius ingenio et doctrina, maxima italicis 
originibus lux fuit admota. 

op. cit. pag. 78. — Inter hyiiinos Saliares sunt etiam recen- 
senda axamentaseu assamenta, boc est priva po6- 
mata in lanum, lunonem et Minervam conscripta ^ de quibus 
disserit Scaliger in C o n i e c t a n . a d V a r r . L. L. vl. 

(1) V. apud POLKNUM Suppiem, antiq. rom. ;. Tob. Gutber- 
LETH, De Saliis, Martis sacerdotibus apud Romanos lib. sing. 
V. 685. 

(2) V. DiONYS. Halic, Antiq. rom., il, 70 et seqq. —- Plu- 
TARCH. in Numa Pompil., xiil. — Varron., De ling. lat. , vl, 
1, 14, 45 ; vil, «, 3, 26; IX, 60. — TuLL., De orat, nl, 51. — 
HORAT., Ep. il, 86. — QuiNTiL., De instit. orat., I, 10. — Ma- 
CROB., Saturn., I 12. — Serv. ad Aeneid., il, 186. 

(3) Festus, De verborum significatione ad v. M o l u c r u m , 
Manuos, Pescia, Salias virgines. — Paul, 
Diac, Epit. Festi ad v. axamen ta. — Macrob., Saturn. , 
I, 15. 

(4) De litteris, syllabis, pedibus et metris tractatus, cap. iv, 
V. 2497. — Cf. Hermann, De metris, pag. 403 et seqq. — Atil. 
FoRTUNATiAN., Dc mctris, cap. viil, pag. 323. — Lambin. ad 
Horat., Ep. il. 1 157. — Maffei, Diplom., p. 177, et Arl. crit., 
I, 1, 2, pag. 33. — Morcell., De stilo inscript., vol. il, p. 185 
et seqq., edit. 1§20: — DOntzer et Lersch, De versu quem 
vocant Saturnio. Bonnae 1838, in-8". — Eqelestand du Meril, 
Poesies papulaires latines. Paris 1843, in-8°. 

(5) Op. cit, {Studio 9, della poesiaritmicapresso gli antichi 
Roraani, pag. 38§ e seg.. — Studio 12, Del verso Saturnio, 
d 454 e seg.) Ibi gravissimis argumenlis confirmat vir erudi- 
tissimus, in vetustioribus i)lis Romanorum carminibus, rhyth- 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. II. 33 

Haec breviler de vetustioribus monumentis, quae nu- 
meris essent adstricta ; gradum facturus ad ea , quae^ 
soluta oratione fuerunt exarata, et primo quidem ad 
regiarum legum fragmenta (\)^ quae antea diffusae et 
dissipatae, postea vero a Caio quodam Papirio (2) in 
unum coactae , iuris civilis Papiriani nomine fuerunt 
donatae. 

Ad regiarum legum aetatem pertinent etiam Annales 
maximi^ qui memoriae publicae retinendae causa a pon- 
tificihus maximis perscribebantur (3), quique post ur- 
bem a Gallis captam, anno ferme trecentesimo, sexto et 
sexagesimo, incendio fuerunt absumpti (4). 

Hactenus de latinae linguae monumentis , quamdiu 
Romani regibus paruerunt (5). Exactis autem regibus , 
translatoque ad coosiiles imperio, Romani bella bellis 
serendo adversus Sabinos, Latinos , Hernicos , Volsco^ 
atque Aequos, rei «lilitari potiusquam litteris intenti, 
per aliquod temptis humaniorem cultum neglexerunt. 

mum potius quax» metrum esse spectandum; ita ut ad aurium 
tantummodo mensuram exacta, simiiiler decurrentibus spatiis 
continerentur. Ex iilis autem carminibus contendit, italicae 
poeseos. primordia esse repetenda. Quum enim Ilali recen- 
tiores rhythmicis versibus voces in flne addidissent simililer 
desinentes, illud italici carminis genus ortum est, cui nomen 
lecimus verso rimato, 

(1) Regiae leges passim commemorantur a Tullio in oratione 
pro Rabirio, v ; in lib. de republ., il, 14 ; v, 2 - ab A. Gellio 
IX, 3 - a Servio ad Aeneid., vl, -860 ; xil, 836 - a Festo ad voc. 
pellices-ab Aurel. Victore in Numa - ab Augustino , 
Civ. Oei, il, 16. Cf. Bach, Hist. iurisprud. rom-, 1, 1. — Schei- 
BNER, Excurs. ad Tacit., Ann., iil, 26, sive de legibus rom. 
regiis. Erford. 1824, in-8". 

(8) Fuit Caius hic Papirius aequalis Tarquinii Superbi. V. 
POMPON., i)e orig. iuris, § 2 (Dig. I, S). 

(3) TuLL.. De orat., il, IS. 

(4) Liv., Hist. rom., vl, 1. — Huc acceduut L i b r i p o n 1 1- 
ficum vel pontificii, Libri augurales (Tull., 
De nal. Deor., I, 30 ; de rep., il, 31), Libri magistra- 
tuum (Liv. IV. 7 ; IX, 18), L i b r i 1 i n t e i (Lnr. iv, 8, 13, «0 
et 23; X, 38; Plin., H. N., xiiI, 21), ad quos adierunt vetu- 
stiores hislorici romani. 

(5) Tull., De orat., I, 9. 



Digitized by V3OOQIC 



24 HISTORIAE GRITICAE 

Quare ab initio consularis imperii usque ad annum ur- 
, bis Irecentesimum secundum , quo" decemviri fuerunt 
creali, nullum exstat litterarum romanarum monumentum. 
Post creatos decemviros, primosese nobis offerunt frag- 
menta legum , xil Tabularum , quas amplissimis iaa- 
dibus effert Tullius in iibris de Oratore (1). Nimirum 
quum gravissima certamina inter Patres et plebeios per- 
petuo exardescerent, nec regiae leges ad quaslibel lites 
dirimendas, atque ad rem publicam rite administrandam 
iam satis esse viderentur, Romani de novis legibus fe- 
rendis tandem cogitarunt, quae ad aequandam civium 
libertatem pertinerent. Itaque ex senatusconsulto tres 
consulares (2) in Graeciam miserunt, (|ui Solonis ieges 
describerent, et graecarum civitatum mstituta , mores 
iuraque noscerent. Quum post triennium legati cum 
atticis legibus Romam rediissent, placuit creari decem- 
viros, quibus cura novi iuris condendi mandaretur. Hi, 
adhibito in consilium Hermodoro quodam Ephesio (3) , 
philosopho tunc forte in Italia exsulante, ius omne pu- 
olicum privatumque in xil Tabulas digesserunt (4). 

(1) TcLL., De orat., I, 43 et 44. 

(S) Missi legati Athenas Sp. Postamius Albus, A. Manlius , 
P. Sulpltius Camerinus. 

(3) Liv., iil, 31 et seqq. — PlIn., H. N., xxxiv, 5, testatur, 
Hermodoro buic Ephesio statuam in comitio pubiice positam 
faisse, propterea quod decemviris leges Solonis esset inter- 
pretatas. Huic sententiae suffragatur Grataha. (Oratio de Her- 
modoro Epbesio, vero xil Tab. auctore). Ann. acad. Groning. 
ann. 1816-1817, Groning. 1818. in-4'. — Cf. Haeckermann, Vin- 
diciae antiqq. rom., fasc. I, De legislatione decemvirali. Gry- 
pbiae 1843, in-8^ 

(4) Livianae buie narrationt de legatis romanis in Graeciam 
missis fidem detrabereconatisantVicus, Niebuhrus.Lbli^vre, 
Commentat, de ieg. xil Tab. Lovanii 1827. — Ex adverso bu- 
iusce veritatem tuentur Zirimern, Hugus, Sbb. Ciampius, No- 
Yum examen loci liviani de legatis rom. Atbenas miss. etc. 
Vilnae 1821. — Cosman, Disput. bist. iurid. de origine et fon- 
tibus leg. xil Tab. Amsteiod 1889, in-8" — Gravert , De xil 
Tabul. fontibus atque argumento, Lingen 1836, in-4*. — RpuLEz» 
Sur 1'envoi d*une d^putation en Gr^ce lors de la ligislation 
dei xil Tdbles, Belge 1834. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. II. 25 

Dolendum quidem , hoc corpus iegum romanarum 
temporis Iniuria intercidisse. Caeterum fragmenta quae 
faodieque supersunt, ex M. TuUii, Dionysii Halicarnassei, 
Livii, A. Gellii, aliorumque operibus collecta (1) abunde 
testantur, Romanos non solum sub regio et consulari 
imperio, sed et decemvirorum aetale, hoc est usque ad 
initium saeculi quarti, agresli et rudiori adhuc lingua 
usos fuisse. 

Quam qui(lem linguae asperitatem nondum fuisseemol- 
litam saeculo' insequenti, apertissime ostendunt duo epi- 
taphia (2), quae essent in Scipionum monumento extra 
portam Capenam ; quorum unum eruditi referunt ad 
annum urbis quadringentesimum septuagesimum (3) , 
alterum vero ad annum quingentesimum terlium (4). A 
quibus non est seiungenda inscriptio Columnae Rostra- 



(1) V. lACOB. GoTHOFREDi, Quatuor fontes iuris civilis, lib. I. 
- Leges xil Tabuiar. suis fragmentis restitutae, iilustratae a N. 
Funccio. Rinteln 1744, in-foL — A. Terrasson, Hist. de la 
jurisprud. romaine; 1750, in-foi. — Boucbaud, Commentaire 
sur ta loi des xif Tdliles; vol. il in-4°, 1803, — T. P. Boulage, 
Conclusions sur les lois des xil Tahles; 1 vol. in-8' , Troyes 
1804. — L. Valbriani. Le leggi delle xil Tavole esaminate se- 
eondo i principii della polit%ca. Lucca 1820 , in-8". — Frag- 
menta xil Tabul., ed. Car. Zell. Friburgi 1825, in-4* — Val- 
RAYEN Engelen, Specimen iurid. seiecta sistens de Decemviris, 
eorumque leglb. Groning. 1826, in-8°. — Mackeldeu, Hist, des 
sources du droit romain traduite^ par M. Poncelet ; 1 voi. 
in-ia", Paris 1829. — Ch. Giraud, El4ments du droit romain 
var Heineccius, traduits , am,not4s, etc. Paris 1835, in-8". — 
BLONDEAU, Institutes de Justinien, etc. Paris 1839, in-8" 

(2) Praeter basce duas inscriptiones, Seipionum monumento 
inscuiptas, quinque aliae afleruntur a cl. viro Egger (Lat. serm. 
vetust. reliquiae\ pag. 129,, 134, 136. 

(3) T. Liv., xxxviil, 56. — lAcoB. Facciol., Comment. de lin- 
gua lat. Patavii 1729, in-8". — Fr. Piranbsi, Monumenti degli 
Scipioni. Roma 1785, in-fol. — Lanzi, Saggi di lingua etrusca, 
1789, in-8*. -- Orell., Inscript, latin. n. f)50, 551. — Niebuhr, 
Hist. rom., I, pag. 362 et seqq, — Visconti, Opere varie, I, 
pag. 1 et seqq. — Dutens, CEuvres miUes; 1784, 

(4) V. SiRHOND. apud Graevium, Antiq. tom., iv. col. 1836. 
-— FuNGCius, De orig. ling. iat., pag. 325. — Orbll, Inscr. lat. 
H. 552. 



Digitized by 



Google 



S6 HISTORIAE GHITIGAE 

tae (1), quae, anno urbis conditae quadringentesimo , 
quarto et nonagesimo, Caio Duilio consuli posita-fuit in 
foro, propterea quod primo punico bello maxima cum 
laude navalem victoriam de Carthaginiensibus retulisset. 
Nimirum insolita litterarum forma, discrepantium casuum 
nexus, et obsoletae illae voces, quae in hisce inscriptio- 
nibus occurrunt, puerilem latini sermonis aetatem pro- 
dunt, qua grammaticae studio in urbem nondum in- 
vecto (2), una scribendi ioquendique lex erat populi 
consuetudo. 

Ex dictis iam illud conficitur, Romanos perpetuis bellis 
iactatos, usque ad annum urbis conditae quingentesimum 
flecimum, quo primum punicum bellum fuit confectum, 

f)arum aut nihil ferme de litteris cogitasse. Hinc vide- 
icet humanioris cultus initia apud Romanos sunt repe- 
lenda. Huius autem vestigia iam deprehendimus tum in 
senatusconsulto de Bacchanalibus, quod pertinet ad annum 
guingentesimum, septimum et sexagiesimum (3), tum vero 
in romanis illius aevi scriptoribus , de quibus sumus 
dicturl. 

(1) CiAccoN. apud Graevium, Antiq. rom,, iv, jpag. 310. — 
Lips., Antiq. lect., il, 14. — Gangbs de Goze, De columna 
rostr. C. Duilii. Romae 1635. — Puncc, op. cit., pag. 297. — 
Lanzi, op. cit., I, p. 145 et seqq. — Le Clerc, Des journauoff 
chez Us Romains, pag. 79. 

(2) V. huiusce libri caput. xil, 

(3) Liv., xxxiK, 8 et seqq. — Sen&tusconsulti de Bacchana- 
lihus sive aeneae vetustae tabulae musaei Caesarei vindobo- 
nensis explicatio, auctore- Matthaeo Aegyptio, Neapoli 17J89, 
in-fol.. — Eadem apud Poieni Nova Supplementa utriusque 
thesauri anliquitatum romanar. et graec,, tom. I, pag. 751. — - 
Endlichkr , Catalogue des manuscrits de la bibliothkque de 
^ieune, tom. I. Vienne 1836', in-4". — Haubold, Anliq. rom. 
mQUum. -leg. n. 3. — Grotbpend, Gross lateinische grammor 
tik fur Schulen, tom. il. pag. ;^7 et seqq. — Egger, op. cit.. 
pag. DS6 ei seqq. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. -CAP. III. 2T 

CAPVT III 

DE POeSI DRAMATIGA. 

§ 4. 

L. Livius Andronicus. — Cneus Naevius, — Quintui^ 
EnniuSy aliique vetustiores comici et tragici poetae, quo^ 
rum dpera desiderantur. 

Ludos seenicos in urbem pestis in^uxit anno trecen» 
tesimo, primo et nonagesinio ad deorum iram placan- 
dam. Ex Hetruria vero primos histriones Romam accitos 
fuisse constat, qui saltantes ad tibicinis modos populum 
oblectarent (1). Hetruscos ludiones postea imitati sunt 
iuvenes romani in festis quibusdam soiemnibus post 
messes, iocularia inter se inconditis versibus fundentes, 
quos fescenninos a Fescenuia, Hetruriae oppido , dixe- 
runt (2). Ex fescenninis hisce versibus, quious romani 
iuvenes se invicem carperent, profluxit satyra^ mordacis 
comoediae genus, quod varia argumenta complecteba- 
tur (3). Postquam vero ludi scenici paullatim m artem 

(1) V. TuLL., Brut., xviil; Tuscul. disput., 1, 1. — Liv.. vil, 2, 
— Valer. Max., Factor. dictor. memorab., il, 4. — Tacit. , 
Annal,, xiv; 21. — A. Gbll., yviI, 21. — Voss., Instit. po6t. ,. 
ll., 2. 

(2) HoRAT., Ep. il, 1, 139-165. — Serv. ad Aeneid., vil, 695. 

(3) De satyra consule Vossium , Inst. po6l., iil, 9. — Casau- 
BON., De satyrica Graecorum poesi, et Romanorum satyra. 
Parisiis 1605, in-8". — Vulpium , de satyrae natura eiusque 
scriptoribus. Patavii 1744, in-8*. — Dacier, Discours sur la 
scUyre (vol. il des tndmoires de VAcad. des ir^cript. el BB. 
LL.J. — KoENiG, De satyra romana eiusque auctoribus prae- 
clpuis. Oidenb. 1795, in-8% — Cqerbuuez, Essai sur la satyre 
latine. Gen^ve 1829, in-8'. — Schontal, *De satyrae rom. in- 
dole, eiusdemque de ortu et occasu. Heiibronn 1844, in-4". — 
Labitte, La salyre, la com^die ol Roine (Bevue des deux mon- 
des, tom. xvl, pag. 548;. 



Digitized by 



Google 



28 HISTOiUAE CftinCAE 

verterunt, romana iuventus , aliarum fabularum actu 
histrionibus relicto, atellanas (1) tantum egit, ab Oscis 
acceptas, quas ab histrionibus pollui passa non est (2). 

Omnium autem primus L, Livius Andronicus, genere 
graecus (3), Tarenti natus, et libertus M. Livii Saiina- 
toris, relictis satyris, quae aliquot iam annos Romano- 
rum studia tenuerant , comoedias et tragoedias (4«) ex 
graeco in iatinum sermonem versas (5) conscripsit, idem- 
que in scena actitavit (6) iam inde ab anno urbis con- 
ditae quingentesimo quartodecimo , post Sophoclis et 
Euripidis mortem fere centesimo et sexagesimo. 

Quinque post annos (7) Livii exemplum secutus Cneiis 

(1) Atellanae fabulae, sic dictae ab Atella OscoVum mu« 
nicipio, aliquam similitudinem habuisse videntur cuoi Grae- 
corum dramate satyrico : unde exodia atellana dixe- 
runt Romani quasdam fabulas, quae maioribus peractis succe- 
derent. Atellanae olim flebant subito ab acloribus ipsis 
coram populo spectante. Omnium primus fortasse eas lilteris 
consignavit L. Pomponius bononiensis, quem idcirco Velleius 
Paterculus (il, 9) atellanarum invenlorem dicit. Huiusce 
Pomponii, qui fuit Syilae aequalis, octo et quinquaginta co- 
moediae enuroerantur, quarum extant fragmenla. Jn hane rem 
vide librum Eduardi Munkii, qui inscribitur : De Lucio Pom- 
ponio bononiensi, atellanarum po6ta, etc. Glagoviae 1826. in-8\ 
— De atellanis generatim vide Voss., Instit. po6t., il, 35. 

(2) TiT. Liv., loc. cit. — Valbr. Max., loc. cit. 

(3) Graecam po6tae originem arguil nomen ipsum 'AvdpoviKo^, 
quod latine sonat virorumvictor. — V. A. L. DoLLcn, 
oe vita L. Andronici dissei]^t. Dorpati 1838, in-8'. 

(4) Extant hi comoediarum tituh: Gladiolus-Lydius* 
V i r g 0. Tragoediarum vero huiusmodi: Achilies-Adonis- 
Aegistbus-Aiax-Andromeda-Antiopa-Centaurl 
Equus troianus-Elena-Hermfona-Ino-Laoda- 
mia-Protesilaus-Tereus -Teucer. Harum reliquia 
vido apud Reuvens, Collectan. litter., pag. 30. — Inter frag- 
menta veterum po6tarum latin. Parisiis 1554, in 8* — apud 
Delrium, Syntagna tragoed. latin. Luletiae Parisiorum 1618 , 
p. 93 et seqq. - in Collect. veterum tragicorum cum notis Scri- 
verii et Vossii : 1693. in-8'' — Bothe, Poetae scenici Latino- 
rum. Halberstad 18«3, in-^ — DttNTZER , L. Livii Andronicl 
Iragm., etc. Berolini 1835, in-8*, pag. 18. 

(5) SvET., De illustr. grammat , I. 

(6) Liv., loc. cit. 

(7) Gell., xviI, «1, 



Digitized by 



Google 



LIB. 1. - CAP. III. 29 

Naeviusy natione Campanus (1), animum appulit ad tra- 
goedias (2), comoedias (3) et satyram, quarum legimus 
fragmenta apud Gellium, Servium, Macrobium aliosque 
(4). Aiunt fuisse Naevium plenum facetiarum et mirae 
dicacitatis in scribendo (5) : quumque acerrime invehe- 
retur in principes civitatis, in vincula coniectus est (6), 
et tandem Roma pulsus Uticae obiit anno urbis conditae 
quingentesimo , nono et quadragesimo (7). 

Sapientia (8) et poetica facultate Livium et Naevium 
longe superavit Quintus Ennius, quem vulgo poeseos ro- 
manae parentem vocant, praesertim quod relicto Saturnio 
numero , versum heroicum aliaque Graecorum metra 
primus apud Romanos usurpavit (9). Natus est Rudiis 

(1) Oell., I, 24. Klussmannus tamen Naevium Romae natum 
testatur. V. Cnei Naevii vita. Descrips. et edid. £. Klussman. 
len. 1843, iQ-8". 

(S) En tragoediarum tituios, quarum exstant apud fiframma* 
ticos fragmenta: Alcestis-Danae-Equus troia- 
nus-Hector-Hesiona -Iphigenia-Lycurgus 
Phoenissae-Protesilaus seu Laodamia. 

(3) COmoediarum tituli hi sunt : Acontizomenos- 
Agido velAgato-Agitatoria-Apryptiuntes 
Apella -AssitQgiola - Carbonaria-Ciasti- 
dium-Colax-Corollaria-Cosmetria-De- 
mentes-Demetrius-DioboIaria-Erularia 
Figulus-Glaucoma-Gymnasticus-Harioius 
Lampadio-Lupus-Nautae-Pacilius-Peilex 
pbilemporos-Proiectus-Pulli-Quadri^e- 
mini -Sanniones-Stalagmus- Stigmatias 
Tarentilla - Testicularia - Tbermus - Tri- 
phallus-Tunicularla. 

(4) Hermann , op. cit., g 30-37, pag. 638. — Bothe, Pofttae 
scenici Lalinorum, tom. v, pag. 79 et seqq. — Egger, op. cit., 
XIV, pag. 123 et seqq. 

(5) TuLL., De orat . il, 63, 70. 

(6) Plaut., Mil. glor., il, %-, 57. 

(7) Tull., Brul,, xv, — Hibronym. in Euseb. Cliroii. 

(8) V. Horat.. Epist. il, 1, 50: Ennius el sapiens et fortis 
et alter Homerus. Cf. Gell. , xvil, 17. ubi noster laudatur, 
quod linguas tres, graecam, oscam et latinam apprime calleret. 

(9) Hoc gloriatur Ennius ipse apud Tull. in Brut., xviil, et 
in Orat., lI. — Cf. Lucret., De rerum nat:, I, 188 ; Hier. 
COLUMN. ad Ennii fsagmenta. Amstelodami 1707, in-4% adnot. 
Hessel. pag. 9 et 10. 



Digitized by 



Google 



30 HISTORIAE CRITICAE 

in oppido Calabriae, anno post urbem conditam dxv (1) 
Adolescens meruit primum bello aetolico, postea vero 
in Sardinia, unde in urbem venit a Catone deductus (2). 
Septuagesimum annum natus, articulari morbo absum- 
ptus est, eiusque statua e marmore in sepulcro Scipio- 
num fuit constituta (3). 

Plurima scripsit Ennius (4), inter quae octo et viginti 
tragoediae, et comoediae quinque enumerantur ^5). Hoc 
autem fere convenit inter viros elegantiores, qui de En- 
nianis operibus scripserunt, Rudium poetam plus ingenio 
atque inveniendi facultate, quam arte valuisse (6). Quam- 
quam vero Ennius dictus est ab Horatio (7) sermonfij» 
patrium ditasse ; in universum tamen eius stilus horri- 
dior est, incomtaque lingua. Hinc acerrimo sane iudicio 
ijuintilianus : Ennium, aiebat, sicut sacros vetustate lu- 
€0s adoremus, in quibus grandia et antiqua robora noii 
tantam habent speciem, quantam religionem*(8). 

(1) TuLL., Orat. pro Arch. po6ta, ix; Tusc. disp., 1, 1; Brut.% 
XVIlI. — SlL., xil, 396. 

(2) CoRlN. Nepos in vita M. Porc. Catonis, I. 

(3) TuLL., loc. cit. — Liv., xxxviil, 56. — Plin. H. N., vil, 
30, 31. — Valer. Max., viiI. 14, 11. — OviD.. Art. amat., iil, 409. 

(4) Ennius primus dicitur iliius satyrae generis auctor. quaiB 
Lucilius •subinde limatiorem fecit. Vide in hanc rem HOrat., 
Satyr. I, 10, 66. — Diomed., iiL, 2, pag. 402 (ed. Putscb.). 

(5) Tragoediarum tituli hi sunt : Achilles -Aristar- 
chi-Aiax-Alcestis-Alcmaeon-Alexander 
Andromacha-Andromeda-Antiopes-Atha- 
mas-Cresphontes-Dulorestes-Erechtheus 
-Eumeniaes-Hectorislytra-Hecuba-IIiona 
-Iphigenia- Medea-Medus- Melanippa -Ne- 
mea-Neoptolemus-Pboenix- Scipio-Tela- 
mon-Telephus-Thyestes. Comoediarum vero : A m - 
bracia-Asotus-Caprunctum-Celestis-Pan- 
cratiastes. Harum reliquiae leguntur apud H. Bothe, 
Po^tae scenici iatin., tom. v. Lipsiae 184^, in-8* — Plank, Fra- 
gmenta M e d e a e. Gottingae 1867, in-4* — Osannum, Analecta 
crit. poesis rom. scenicae reliquas illustrantia. Berolini 1816, 
in-8*. — Egger, op. cit., xx.. pag. 144 et seqq. 

(6) HORAT., Ep. ad Pis., 249 et seqq. — Ovi»., Trist,, U, 424, 
Amor., I, 15, 19. 

(7) Ep, ad Pis., 56 et seqq. 

(8) De inst. orat., x, 1, 88. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. III. 31 

Post Ennium suppari aetate floruerunt complures alii 
comici et tragici poetae, quorum pauculae reliquiae ad 
nos pervenerunt. Horum agmen ducit P. Licinius Tegula^ 
seu Imhrex^ cuius Neaeram comoediam memorat Aulus 
Gellius (1). Hunc subsecuti sunt M. Pacuvius Brundu- 
sinus , et L. Attius Pisaurensis , tragoediae scriptores , 
clarissimi gravitate sentenliarum , verborum pondere , 
auctoritote personarum. Caeterum nitor , et summa in 
excolendis operibus manus magis videri potest tempo- 
ribus, quam ipsis defuisse. Virium tamen Attio plus tri- 
buebant veteres ; Pacuvium videri doctiorem volebant , 
quiesse docti affectabant(2). Hic septemdecim tragoedias 
scripsit et duas comoedias, quarum nonnuila exstant frag- 
menta (3) et tituli (^); Attio autem tribuunlur tres et 
quinquaginta tragoediae (5). 



(1) xiil, 21. — Cf. Liv., xxl, U; unde patet. Licinium hunc 
po^tam carmen condidisse a ter novenis virginibus canendum. 

(2) QUINTIL., Op. Cit., X, 1, 97. — Cf. HORAT., Ep. il, 1, 55 

et seqq. — Vell. Paterc, iI, 9. — De Pacuvio vide etiam 
TuLL. De orat., I, 58; il, 37; De divinat., 1,57; il, 64; Brut, 
Lxiil, Lxiiv; De finib., l, Si; vil. — De Attio Ovin., Am., I, 
15, 19. 

(3) Apud TuLL. De divin., I; 57; il, 61; De flnib., v, «2; De 
nat. Deor., il, 36. — Varr., Non., Fest. aliosque. — V. Rob. 
et Henr. Steph., Fragm. vet. poetar. latin. Parisiis 1564, in-8*. 
— Delr. Syntagma tra?. lat. Parisiis 1620, in-4", ScRivfeR. , 
CoUect. vet. tragic. Leydae 1610, in-4*. — Frid. H. Bothe, 

So6tar. lat. scenic. fragm., tom. v, p. 98, 155. — Cf. Stieglitz, 
>e Pacuv. Duloreste, Lipsiae 1826, in-8'. — Naeke, Opu- 
scula philolog., tom. I, p. 83-93. Bonn. 1842. — Egger, op. cit., 
XXIV, p. 171-176. 

(4) Tragoediarum hae sunt inscriptiones : Anchises-An« 
tiopa -Armorum iudicium -Atalanta - Chry- 
ses - Dulorestes-Hermiona - Iliona-Medus 
vel Medea-Niptra-Paulus- Periboea- Pseudo 
-Tantalus - Tarentilla - Teucer - Thyestes. 
Comoediarum vero : Mercator-Tunicularia. 

(5) Achilles -Aegisthus - Aeneadae seuDe- 
cius-Agamemnonidae-Alcestis-Alcmaeon 
A 1 p h esiboea-Amphitruo-Andromacha-An- 
dromeda-Antenoridae-Antigona-Argonautae 



Digitized by 



4" 
Google 



32 HISTORIAE CRITICAE 

Longe infra Pacuvii et Attii lautlem in tragoedia sab^ 
stiterunt Atlilius, C. Titius et C. lulius. Prioris enim 
Blectram memorat Tullius (1), e Sophocle male conver- 
sam ; in altero parum tragicas argatias notat (2) ; in 
tertio lenitatem sine nervis (3). 

At nobiles ea tempestate inter comoediarura scripto- 
res ferebantur Quintus Caecilius Statius (4) insuber , 
quem a gravitate laudat Horatius (5), Q. Trabeas (6), 
uossenus (7); praeterea L. Afranius (8), Vettius H- 



seu Medea-Armorum iudicium-Astyanax 
Athamas-Atreus-Autliomedia-B acchae-Bru- 
tus-Chrysippus - Clytaemnestra- Deipho- 
bus-Diomedes-Electra-Epigoni-Epinausi- 
mache-Erigona-Eriphyla-Eurysaces-Fidi- 
cinae-Hecuba-Hellenes-Iiiona-IoseuMino* 
taurus-Menalippa seu jMenaiippus-Melea- 
ger-Myrmidones-Neoptolemus-Nycteger- 
sia-Oenomaus-Paris-Pelopidae-Persidae 
-Philoctetes-Phoenissae-Prometheus-Sta- 
siastae seu Tropaeum -Telephus - Tereus 
Thebais-Trachiniae-Troades. Harum fragmenta 
vide apud Egger, op. cit., pag. xxviil, 191-199. 

(1) De flnib., I, 2 ; Ep. ad Attlc, xiv, — Cf. Svet. in lul, 
Caesare, lxxxiv. Volcat. Sedigit. apud Gell., xv, fti. — Var- 
RON, De ling. lat.. lib. iv et vi. 

(«) Brut., XLV. 

(3) Ibid., XLViiI. 

<4) Huius po6tae memorantur praesertim duae comoediae , 
Plocium et Synephebi. — V. Tull., Brut., lxiv; Ed. 
ad Attic, vil, — Quintil., x, 1, 99. — A. Gell., ll, «3. — Cf. 
Sagittar., Vita Stat. Caecilii., Altenb. 1672. in 8*. — Eius frag- 
menta leguntur apud Tull., De nat. deor. , iil, 39; Tuscul. 
disp., IV, 33. — A. Gbll., il 23. — Almbloveen, Pragm. co- 
micor. Londini 1713, in-fol., t. iil. — Bothb, op. cit., t y, 
pag. 1S5 et seqq. — Spengel, Caecil. Stat. deperd. fabular. 
fragra. Monach. 18«9, in-4'. 

(5) Ep. il, 1, 59. 

(6) Tull., De flnib., il, 4; Tuscul. disp., iv, 81. — A. Gbll., 
XV, 24. 

(7) Horat., Ep., I, I), na. — Sbnec. Ep. lxx. 

(8) TuLL., Brut., LXT; De flnib., I. 3. — Horat., Ep.. U, i, 57. 
— VBLL. PaT., I, 17. — QUINTIL., l, 100. 



Digitized by V^OOglC 



UB. I. - CAP. III.' 33 

iinius (1), T. Quintim Aita (2) , C. Aquilius et Tur- 
plius, 

Poetae comici et tragici, quos haclenus memoravi, si 
perpaucos excipias, fabulas docuerunt de Graecis sumtas 
ac versas; quod vel ipsae fabularum inscriptiones osten- 
dunl. Hinc autem duplex apud Romanos tragoediae et 
comoediae genus. Nimiruni tragoediae , quae graeco 
fonte manarent, crepidatae dictae sunt ; quae vero in 
romano argumento versarentur praetexlatae (S). Haud 
aUter comoediae vel palliatae vei togatae appeilabantur, 
prx)ut gra^GOs vel romanos mores referrent (4). 

Quamvis au;tem vetustiores illi poetae romani abae-^ 

(1) HuiuA reiiquiisrB legunturapudNon., Charis'. PfeisciAW, et 
Serv. En comoediarum lituios : Barbatus-Caecus-Fe- 
rentinas-Fuliones-Gemina-Hortensius-Ilie- 
cebra-lurisperita-Proelia-Privigna-Psaltria- 
Quintus-Setina-Tibicina-Varus-Veiiternac 

(2) Quintii Attae fabulae passim memorantur a grammaticis, 
quarum hae sunt inscriptiones: Aedilicia-Aquaecaidae 
-Gonciliatrix-Epigrammata-Lucubratio-Ma- 
tBTtera -Megalensia seu Mesarensia - Socrns 
Suppiicatio-Tyro proficiscens. — V. Horat., Ep. il, 
1, 79. — A Gell., viI, 9. 

(3) Tragoediae crepidatae a crepidis dictae fuerunt , quibus 
actores in graeca tragoedia utebantur. Constat autem , hunc 
crepidarnm' usum a Sopbocie esse repetendum. Praetexta- 
t a.e vero nomen duxerunt atoga praetexta, quam romani 
maglstratus et principes viri usurpabant. Vide in banc rem 
Diomedem grammaticum et Reuvens, Collect. litter., cap. iv, 
sect. I. g «. 

(4) Palliataeettogatae commoediae nomen fecerunt 
pailium ettoga. Vide Redvens, loc. cit., § 2. — In togatis 
excelluit praesertim Afranius. V. Orat,, Ep. il, 157. — Vell. 
Paterc, iI, 9. — T ga t a e vero distinguebantur in t r a b e - 
a tas, tabernaTias , m oto rias etc. — Hic baud abs re 
erit notare, Romanos, praeter tragoediam et comoediam , ba- 
buisse etiam mimos, qui ad comoediam propius accederent , 
hoc praesertim discrimine, quod in comoedia horainum 
vitia a pluribus personis perstringebantur, in mimis ab una 
tantum persona. Quemadipodum vero mimi pr6 diverso argu- 
menti genere alia etiam donarentur appeliatione, Vide apud 
Reuvens, loc. cit., g 5 et 6. — Idem in sect. iil agit de fabula 
Rhinlonica, cuius auctor fertur Rhinton tarentinus. 

3 



Digitized by 



Google 



34 HISTORIAE CRITIGAE 

qualibiis laudentur ; in universum tamen conslat, grae- 
carum fabularum interpretationem tam parum feliciter 
eis cessisse, ut Quintiiiano (1) sermo ipse patrius nati- 
vum illud atque elegans Atticorum genus recipere non 
videretur. Neque id mirum, qua tempestate Romanorum 
ingenium ab omni graeco lepore abesset quam longis- 
sime, et scena Romae primum per Etruscos homines 
osce (2) peragi coepta, aliquid etiam priscae severitatis 
retineret (3). Caeterum horum praesertim poetarum opera 
factum est, ut Romani asperitatem pauliatim exuerent, 
eorumque litterae exeunte saeculo sexlo (4) post urbem 
conditam sese aliquantulum erigerent. Exinde spes tan- 
dem coepit iliucescere, futurum ut romana gens aii- 
quando ad Graecorum gloriam in litteris adsurgeret. 

§2. 
M. Atlim Plautus. 

Hactenus de antiquioribus poetis scenicis , quorum 
opera nobis tempus invidit. Venio nunc ad illos, qui ex 
communi naufragio enatarunt , et doctorum manibus 
etiamnum teruntur. Horum princeps, si temporis ratio- 
nem habeamus, est M. Attius Plautus, qui Sarsinae na- 
tus in Umbria anno urbis conditae dxxviI, vix tertium 
et quadragesimum aetatis annum ingressus decessit (5). 
Hic quum admodum adoiescens ad comoedias scribendas 

(1) De inst. orat., x, l. 100. 

(2) Strabo, I, V. — Cf. TuRNEBi Advcrsaria, I, xil, c. postr.: 
Osci ludi et fabuiae oscae et iQimi lingua romana non fiebant, 
Romanis tamen intellecta. Etsi enim ea gens deieta erat . 
tamen etiamnum vigebat sermo, et comoediae agebantur Ro~ 
mae osca lingua. 

(3) BoiJCHERON., praef. ad comoed. TerenU August. Taurin. 

MDCCCXXV. 

(4) Sub idem tempus, hoc est anno dlxx. qui fuit alter 
post Ennii obitum, prima bibliolheca in urbe Roma publice 
fatuit. V. Reusgh., Dissert. de bibliotb. roman. 

«) TOLL., Brul , XV. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. III. 35 

^nimum appulisset, mox divitiarum studio ductus ad mer- 
caturam se contulit. Sed adversa usus fortuna, pauper 
Romam rediit, ibique, ut quotidianum sibi victum pa- 
raret, ad circumagendas molas manuarias seu trusatiles, 
quas vocabant, pistori operam suam locare coactus fuit. 
Quumque molam in pistrino versaret, horis subsecivis, 
quibus ab eo labore otium erat, ad intermissum comici 
poetae officium dicitur sese revocasse (1). 

De numero» fabularum, guas Plautus exaravit, mirum 
quantum dissentiant critici inter se. Alii enim unam et 
viginti enumerant, alii quinque et viginti, pars quinque 
6t triginta, vel quadraginta; nec desunt qui centenas et 
triginta (2). Quum autem in tanta opinionum discre- 
pantia nihil omnino certi possimus attirmare, satis sit 
dicere, aetate nostra viginti superesse fabulas, quae om- 
nium consensu a Plauti ingenio profectae fuisse cre- 
duntur. In singulis enim eadem ratio apparet. Harum 
vero tituli sunt: Amphitruo, Asinaria, Aulularia, Bacr 
chides, , Captivi, Casina, Cislellaria , Curculio^ Epidicus^ 
Menaechmi, Mercator^ Miles gloriosus, Mostellaria, Persa, 
Poenulus, Pseudolus, Rudens, Stichus, TrinumuSy Trucu^ 
lentus (3). 

Festivissimi ingenii vir fuit Plautus, et tolius latinae 
comoediae parens iure a doctissimis semper habitus esl. 
Quamquam vero pleraque comoediarum argumenta graeco 
fonte derivavit; ita tamen Philemonem, Diphilum, Apol- 



(1) A. Gell. , iil ,3. — De vita, obitu et scriptis M. Attll 
Plautl dissertationem edidit I. Phil. Pareus im sua Piautina 
iabularum editione. Francof. 1641, in-8'. — Vide etiam Gasp. 
Sagittar. , De vitis Piauti , Terentii etc. Allenb. 1671, in-8*. 
— RoQUBFORT, Dissertation sur Plaute et ses ouvrages, dan$ 
le Magasin Encyclopddique de Millin, 1815, tom. v. 

(2) A. Gell., loc. cit. 

(3) Praeler viginti hasce fabulas nonnulla exstant deperdi- 
tarum fragmenta apud Georgium Fabricium, Taubmannum, 
Phil. Pareum; et me^ioria nostra Frid. Osann. scripsit Ana- 
lecta critica, po^sis Roipanorum scenicae reiiquias iiiustrantia» 
ubi ieguntur Piauti fragmenta ab Ang. Maio in cod. Ambros. 
reperta. Berolini 1816, in 8*. 



Digitized by 



Google 



36 HISTORIAE CRITICAE 

ledorum, Epicharmum aliosque est imitatus, ut ab eo- 
ninj vestigiis pro opportunitate recederet. Quod sane 
'' Umbro poetae naud difficile fuil, qui singulari excogi- 
tandi vi atque acumine esset donatus. la fabularum oeco- 
nomia, praesertim vero in nodi solutione interdum clau- 
dicat noster; at spectatores dialogi lepore , et subitariis^ 
quibusdam casibus afficit, quos coniectura nondum pro- 
spexerant. Praeterea hominum ingenia et mores graphice 
depingit, omniaque venustissimis iocis adspergit (1). 

Ad illius dictionem quod attinet, adeo pura et elegans 
visa, est, ut Marcus Varro scribere non dubitaverit, Mu- 
sas Plautino sermone locuturas fuisse , si latine loqui 
voiuissent (2). Quamvis autem eae locutiones apiid Saitsi- 
natem nostrum identidem occurrant, quasapxaV^yMoy^, 
Gcaeci anpellant (3) ; nativus tamen ille sermonis can^or > 
in eius fabulis elucei, quem alibi nequicquam quaeras. 

Nec facit qupd Horatius (4) plautinos numeros et sales 
improbaverit. Horatiana haec reprehensio aetati magis 
consentc^nea dicenda est quam vera. Quum enim tunc 
temporis , fer otia pacis , graeca elegantia animadverti 
coepta fuisset, mirum quantum immutati civitatis mores 
in finguam iufluxerint. Quum autem quidpiam summe 
expolitum in poetis requireretur, quod recentioris aetatis 
cultum referret, Piautinae comoediae in calumniam in- 
cideruntv 

§3. 

Publius Tereniius. 

Qi;emadmodum vi comica et sermonis festivitate ex* 
celUt Plautus; sic arte potissimum laudatur (5) Publius 

(1) TutL., De oflac, I, 29. — Gell., I. cit. — Macrob. , Sa- 
lUfD., il, 1. 
(«) OuiNTiL., De inst. orat., x, 1, 99. 

(3) Y. Henr. Stephani de Plauti latinitate dissertationem , 
quam subtexuit libeilo: De lalinitate falso suspecta. Parisiis 
1578, in-8". — Cf. ToRNEROS, Diss. de ingenio sermonis Plau- 
tinl. Upsal 1833, in-4°. 

(4) Ep. ad Pis., 270 et seqq. 
(5} HoRAT., Ep. il, 1, 59. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. III. 37 

Terentius^ qui Carthagine ortus anno urbis ferme quin- 
gentesimo, secundo et sexagesimo, variis belli casibtls 
Romam fuit delatus. Ibi servitutem serviit Terentio Lu- 
cano senatori^ qui, cognito illius ingenio, artibus libe- 
ralibus erudiendum curavit, et mox manumisit (1). Vita 
usus est admodum brevi. Namque vix quinque et tri- 
ginta annos natus, quum in Arcadiam se contuiisset , 
Gi^aecorum mores inspecturus, nunquam poslea est visus. 
De ipsius morte alii alia per coniecturam scripserunt (2). 
Caeterum quamdiu Romae vixit, familiarissime utebatur 
^cipione Africano et Caio Laelio. Unde. factum est, ut 
nonnulli existimarent, ipsum in comoediis condeildis ab 
hisce doctissimis viris adiutum fuisse (3). Hanc v^ro 
suspicionem fovit exquisita Terentiani sermonis elegantia, 
quam hominem, natione afrum, vix consequi posse pu- 
tabant Romani. ^ 

Terentii comoediae sex adhuc supersunt: Andrla yi» 
delicet, Eunuchus, Heautontimorumenos, Adelphi, Hecy^a, 
Phormio. Harum quidem argumenta ex Menandro et Apol'- 
lodoro noster expressit; nodum tamen atque otY.o-voji.iUf 
quam vocant, sic immutavit, ut e penu suo depromptae 
videantur (4-). 

In describendis hominum studiis plane singularis di* 
cendus est Terenlius. In eius fabulis maxima urbanitas 
praeserlim spectatur, mira orationis venustas et mundi^ 
ties (5), dialogus aitificio quodam et varietate distin- 



(1) De Terentii patria et condltione ddcte dissenieriiVit S. B^t- 
tios (tom. cxLV del Giom. Arcad.) et C. CavedoniuS (to^. i 
degli Opusc. relig. letter. stampati in ModenaJ. 

(2) SvET. in tita P. Teretttli. -^ Cf, Ouint., Decl., ix, iS>. 

(3) TuLL., Ep. ad Attic, vil, 3. — Quintii., De instit. Orfitt., 
X, 1, 99. — Cf. prologum TerentianaiB cotiioediae, quaB inisci* 
bitur Adelphi. 

(4) V. I. KoNiGHo^p, De ratione quam TerenliuS In fabtilit 
graecis latine convertendis secutus est. Comment. Coloh. 1^43» 
in-4'. 

(6) V. apud SvEt. (Vita P. Terentli, v.) carmina de Tel^ntio, 
quae vulgo C. Caesari tribuuntur. — Vell. Paterg., 1, 17. ^ 

lUL. SCALIG., Pogt., Ill, 97. 



Digitized by 



Google 



38 HISTOKIAE CRITICAE 

ctus, acerrimum iudicium , plenissima communis naturae 
cognilio. Siqua vero in Terentianis comoediis culpanlur^ 
ea temporibus potius quam poetae vitio tribuenda , qui 
veterum mores et instituta diligenter effinxit (1). 

CAPVT IV. 

DE POESI EPICA. 

i. Livius Andronicus. - Cn. Naevius. - Q. Ennius. 

Livius ille Andronicus, quem primum diximus Romae 
fabulas docuisse, Odysseam quoque latinam condidit (2), 
quam ex Homero videtur interpretatus. Huius reliquias 
ex veteribus grammalicis collegit, et cum locis Home- 
ricis, unde profecfae sunt, diligenter contulit Hermannus, 
vir doctissimus (3). In his autem, non secus atque in 
fabularum fragmentis, horridus ille occurrit et illepidus 
sermo iam ab Horatio notatus (4); quo factum est, ut 
Cicero (5) Livianam Odysseam cum rudi aliquo Daedali 
opere compararet. 

At omnium primi res romanas epicis versibus ceci- 
nerunt Cneus Naevius et Q, Ennius. Ille enim carmen 
historicum (6) luculente quidem, ex TuIIii sententia (7), 

(1) V. I. H. HuBMANN, De comoedla graeea et rom., item de 
Terentii comoediis. Amberg. J839, in-8°. — Caussas nonnullas 
neglectae apud Romanos comoedlae Graecorum vet. et med. 
ex ipsa civitatis romanae forma eruere conatus est Buggb. 
Christian. 18X3. — L. Vaocher, Dissert, , sur la com4die lor- 
iine, 18X9, in-8*. 

(f) Heroici huiusce carminis mentio occurrifapud Gell., iil, 
16; vil, 7; xviil. 9. — Priscian. , vl, 4, 8; vil, 6, 8: VIlI, 11; 
IX, 0. — Praeterea passim apud Non., Fest., Diomed. alios- 
que vetereE grammaticos. — V. Egger., op. cit., pag. 116. 

(8) Elementa doclr. metr., iil, 9, § 11-29, pag. 617-628. 

(4) Ep. II, 1, 69-75. 

(5) Brut., xviil, 

(6) Naevii librorum de bello punico fragmenta edidit E. Span* 
genberg. Lipsiae 18X5, in 8*. 

(7) Brut., XIX. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - GAP. V. 39 

ueA minus polite exaravit de prirao punico bello, in quo 
slipendia fecerat. Hic vero praeter poeraa de bello pu- 
nico secundo, quud digessit versibus trochaicis, cuique 
Scipioni nomen fecit , annalium libros xviil panxit car- 
mine heroico (1), in quibus Roraanorum historiam ab 
antiquissimis temporibus ad aetatem suam ita est per- 
secutus (2), ut ingenio quidem nobilis, sed arte carens 
poeta merito dictus sit 

CAm V. 

DE POESI DIDACTICA. 

T. Lucretius Carus. 

Per haec ferme tempora ad poesin didacticam, quam 
Ennius primum apud Bomanos excogitaverat , animum 
adiunxit T. Lucretius Carus, natus ex familia equestri 
romana, anno urbis conditae dclix. Huic, florenti adhuc 
aetate, memoriae proditum est, amatorium poculum ab 
uxore aut Lucilla amica fuisse propinatum, quo in fu* 
rorem actus semetipsum interfecit, quum annum aetatis 
ageret quartum ct quadra^esimum. 

Epicureae doctrinae sectator Lucretius, hanc poemate 
suo complexus est De rerum natura^ quod sex libris con« 
tinetur, carmine heroico exaratis. In quorum primo et 
secundo docet quae et qualia sint rerum primordia, qui- 

(I) De Eonii operibus vide Quintil., De inst. orat., x, 1, 88, 
{%) De huiusce operis argumento vide Profert. , Eleg. iil, 
3, 5 et seqq. — Cf. Tull. , Tuscul. disput. 1 , 15. — Ennii 
Iragmenta, quae passim leguntur apud Varronem, TuUium, A. 
Gellium aliosque, vide apud Hieron. Columnam. Neapoli 1590, 
in 4\ — Eadem curante P. Merula. Lugduni Batav. 1595, in-4°. 

— Hoch, de Bnnianorum annalium fragmentis a P. Merula au- 
ctis. Bonn. 1839, in-8\ — Amstelodami, adnotante Hessel, 1707, 
in-4*. — Opera et studio E. Spangenberg. Lipsiae 1825, in-$\ 

— Egger, op. cit,, pag. xx, 137 et seqq. — In fragmenta Liv. 
Andronici, Q. Ennii, Cn. Naevii, M. PacuviL L. Attii vide ca- 
itij^ationes et notas G. Joann Vossii. Amstelodami 1699, in-foL 



Digitized by 



Google 



40 HISTORIAE GRITICAE 

J)us iiguris distincta, quo motu ferantur, et quonam 
modo caetera procreent. In tertio animae naturam fu- 
sius expticat; in quarto agit de imaginibus , quibus ho- 
mines tum vigilantes, tum dormientes affici consueve- 
runt. In quinto totus est ut confirmet, solem, terram^ 
mare, hanc denique mundi compagem neque ab aetemo 
fuisse, neque aeternum duraturam; in sexto demum di- 
ligehtissime veterum opiniones persecutus de meteoris, 
deorum providentiam totis viribus oppugnat; tum vero 
quaedam disputat de morbis et peste; et poema suum 
claudit eleganti pestiiitatis illius descriptione, quae, ex- 
ardescente bello peloponnesiaco, Athenas vastavit. 

Lucretianum carmen elegans est (1), non multis in- 
genii luminibus distinctum, sed multa quidem arte ex- 
politum (2). Quamquam vero obsoletis verbis abundat, 
non parum tamen ipsius lectio confert ad linguae la- 
tinae ubertatem ac proprietatem (3). Huic iudicio suf- 
fragatur acUtissimus ille harum elegantiarum arbiter 
Carolus Boucheronus, quum ait: Lucretium, interioris 
doctrinae poetam, eum esse, ut qui semel adamarunt, 
mmquam fere e manibus dimittant, ob reconditos sensus 
et antiquitatis effigiem, quam in asperiore adhuc lingua, 
necdum emollitis numeris, retinuit (4). 

Ne cui vero mirum sit, Lucretianum opus paucioribus, 
quam reliqua Romanorum carmina, aitioris poeseos lumi- 
nibus nitere. Hoc eaim non tam scriptoris ingenio, quam 
ipsi rei naturae est tribuendum, quam noster tractandam 
suscepit. Siquidem vel ingeniosissimo virovixlicebitlocos, 
ex intima quaestionum naturalium subtilitate petitos, 
poeticis amoenitatibus exornare. Ad haec quum ^octrina 

(1) QUINTIL., X, 1. 87. 

j(2) TuLL., £p. ad Quintum fratrem, il, ii. €f. Ovio., Amor«» 
i, 15, «3. 

t8) V. EiGHSTAD , De T. Lucpelii vita ei carralne (in Lucret. 
edit. VoL I). — A. 6. Rein, Disputat. de studiis humanitatis. 
Gerae 1881, in-4''. — - Villemain, Du poeme de Lucr^ce , Md-^ 
langes, tom. il, pag. 250 (ed. iv Bruxeil.}. 

(4) In praefat. ad Lacret., edit. Taurin., an. mdcccxxxI. 



Digitized by 



Google 



LIB. J. -CAP. VI. 41 

eprcurea, quam Luoretius profitetur, deorum providen- 
tiani atque animorum immortalitatem respuat, ac pro- 
pterea nunquam adsurgat ad ea, quae sub sensus non 
cadunt, suUimes illos spiritns exstinguit, qui orationem 
attollunt. Ex quo iam patet, quante platonica doclrina, 
et christiana sapientia ad poesm excolendam magis con- 
•ferant, ipiara iila 'phiiosopnorum placita, quae potius- 
quam mortalium mentem ad coelum erigant, humi defi- 
gere consueverunt. 

CAPVT VI. 

DE SATYRA. 

Caius LuciUus. 

Rudioris aetatis notam non minus quam scenici atque 
epici poetae praeseferunt Caii Lucilii satyrae , quem 
aiunt Suessae ortum fuisse in oppido Campaniae, ineunte 
saeculo septimo (1). Hic primus insignem landem est 
adeptus in eo satyrae genere (2), quam Ennius et Pa- 
cuvius invexerant, quaeque postea summam expolitionem 
accepit ab Horatio, Persio et luvenale. Sed quum tri- 
ginta satyrarum libri, quos versu hexametro condidit Lu- 
cilius, praeter perpaucas reKquias (3), nunc plane de- 
siderentur, veterum iudicio nobis est acquiescendum. 

"^ (1) Be Lucmiana aetate mirum quantum dissentiant critici 
inter se. Vidl in hanc rem Horat., Salyr. il, l, 32 — Vill. 
Pateac., iI, 9, — Cf. Baylb, Bict. hist. art. ludilius. — Var- 
«BS, Specimen quaestionum Luciiianarum in Reinisches mst*- 
seum ; 1835, p. i% et seq. 

(«) QtJiNTiL., De inst orat., x, l, 93, 94. — Inter EnniaBXm 
et LuciliaaAm satyram hoc inlerest, quod Uia, utiait Diome^ 
des (ul, pag 48S), variis po^matis cocisisrtt, Iiaec autem versu 
liex^m^ro esset conscripu (V. cap. nl). 

(3) V. DousA, Fraipm. vett.poeur. latin. Lugduni Batav. Id97, 
#o-4'. — Cura Antonii Vulpif ; 1735, in-8\ — Awid Hawer- 
kaoipiam in editkme C«nsorini ; 1743, in-e*. — Cum Persio et 
luvenale ; Bipont. 1785, io-8*. — In Pcrsii editio^e ; Paiisiis 
181^ * Reuvbms in CDllectaneis litterariis; Lugd. fiatav. 181&. 



Digitized by 



Google 



42 HISTORIAE CRITICAE 

Quamquam vero in contrarias sententias abeunt (1); 
inde tamen hoc videtur colligi posse , in Lucilio inge- 
nium atque urbanos sales fuisse laudandos, quiM^ ho- 
mines perstringeret ; duriusculos autem atque impolitos 
versus, et caetera vitia, quae in eo notabantur, ex do- 
ctrinae defectu et quadam negligentia manasse, ^ua iile 
in scribendo uteretur. Cuius rei caussam aflfert Tullius (2)* 
quum ait, non tam doctos tunc fuisse Romanos , ad 
quorum iudicium Lucilius elaboraret. 

CAPVT VIL 

DE HISTORIA. 

Q. Fabius Pictor, — i. Cindus Alimentus. — 
jtf. Porcius Gato, aliique rerum gestarum narratores. 

A scriptoribus, qui primum apud Romanos poesin trac- 
tarunt, iam venimus ad illos, qui soluta oratione usi, 
suo quodam iure nomen historicorum (3) sibi vindicare 
videntur. Horum princeps memoratur Q. Fabius Pictor^ 

Suem T. Livius scriptorum antiquissimum vocat (4). 
[ic circa tempora belli punici secundi libros quinque 
annalium (5) dicitur exarasse, et rerum naturaliura 
libros XVI, qui temporis iniuria exciderunt. Eadem fer- 
me tempestate Hannibalis historiam aliaque complura , 

(1) TuLL., De orat., il, 6; definib.. 1. 3; ep.ad Atticxil, 5, 
de orat., I, 6. — Horat., Saiyr., 1, 4, 1-13; Satyr. I, 10, X et 
seqq. — Quintil., x, 1, 93, 94. 

(«) De finib., I, 3. , 

(3) lam Naevius atque Ennius, de quibus supra memoravi- 
ijaus, annales condiderant numeris adstricta oratione. 

(4) Lib. I; 44. — Passim a Livio memoratur. Yide lib. I; 55,- 
il, 40; viil, 30; X, 37, XX, 7. Cf. E. Baumgart., De Q. Fabio 
Pictore, antiquiss. rom, hist. P. I. Vratislav. 1842, in-S*. 

(5) Horum reliquiae exstant m libro Ant, Riccoboni de hi- 
storia, cum fragmentis historicorum veter. latin. Basileae 1579, 
in-8*. — Ilem la fraggaentis historicoruoi ab Aus. Popma col- 
lectis atque illustr. Amstelod. 1620, Jn-8*. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. VII. 43 

quixe nunc desiderantur (1), scripsit i. Cincius Alimen^ 
iu8, qui a T. Livio laudatur tamquam diligens auctor (2) 
veterum monumentorura. 

Sed omnibus huiusce aetatis historicis longe excelluit 
M. Porcius Cato Censorius, a quo primum aliquod artis 
criticae lumen romanae historiae fuit admotum. Cele- 
berrimus hic vir, ortus municipio tusculo , anno urbis 
conditae dxx , obiit octogenario maior ineunte bello pu- 
nico tertio, quod ipse persuaserat. In omnibus rebus 
singulari fuit prudentia et industria. Nam et agricola 
soiers, et reipublicae peritus, et iurisconsultus , et ma- 
gnus imperator , et probabilis orator, et cupidissimus 
litterarum fuit. Quarum studium etsi senior arripuerat; 
tamen tantum in eis progressum fecit, ut non facile 
reperire possis neque de graecis, neque de italicis rebus 
(juod ei fuerit incognitum. Ab adqlescentia confecit ora- 
tiones. Senex scribere historias instituit, quarum fuere 
libri septem. Primus continebat res gestas populi romani: 
secundus et tertius unde quaeque civitas orta sit italica; 
ob quam rem omnes libros Origines videtur appellasse; 
in quarto autem bellum punicum primum; in quintosecun- 
dum. Reliqua bella pari modo persecutus est usque ad 
praeturam Ser. Galbae, qui diripuit Lusitanos |(3). Scri- 
psit praeterea librum de re militari (4), narrationem de 
expeditione hispanica, apophthegmata, seu dicta memo- 
raDilia (5), et carmen Qe moribut (6). 

(1) Praeter Hannibaiis bistoriam graeco sermone exaratam» 
uti narrat Dionysius Haiicarn. lib. I, scripsit latine historlain 
de Gorgia Leontino. librum de fastis, de comitiis , de consu- 
lum potestate, de officioiuriscoDSUlti,mvstagogicon libros duos, 
librum unum de verbis priscis, denique libros sexde re militarK 

(«) Lib. vil, 3. — Cf. lib. xxl, 38. 

(8) CoRif..NBPOS io vita Catonis, iil. — LACf mahh, De fontib., 
Llv. I, 8 f3, p. 4«; il, 9 9, p. 17. — HEBRBif. De fontib. Plu- 
tarcbi, p. 126. 

(4) Y. Plin. in praefat. hist. nat, 

(5) TuLL., De o&c, l, «9. i 

(6) Huiusce carmiDis, quod rhytmo potius quam metro con- 
jUbat, fragmentum exstat apud A. Gell. N. A., xI, 2 

*^ Avarilia* — omnia vitia — habere pjitabant : 



Digitized by 



Google 



44 HISTORIAE CRITICAE 

Haec autera omnia, praeter nonnuUa fragmenta (1) , 
nunc desiderantur. Quare ubi veltmtis de iisdem iudi- 
cium proferre, ad veteres tantutnmodo est adeundum , 
qui sa legere. Ex his Tullium potissimum audiamus, 
cuius haec sunt verba : Catonem quis nostrorum orato- 
rum, qui quidem mnc sunt, legit ? aut quis novit om- 
nino?... Quis illo gravior m laudando? acerbior in vi- 
tuperando? in docendo edisserendoque subtilior ? Refer- 
tae sunt orationes amplius centum quinquaginta ( quas 
quidem adhuc itivenerim et legerim) et verbis et rebus 
jillustribus. Licet ex his eligant ea, quae notatione et 
jiaud« digna sint, omnes oratoriae virtutes ih eis repe- 
vientur. lamverq Origines eius quem florem , aut quod 
iamen eloquentiae non babent ?... Ornari orationem 
Graeci putant, si ^verborum immutationibus utantur , 
quas appellarit rpo^rou^, et sent^ntiarum orationisque 
formis, ^as vocant (rxAixizfa, Non verisimile est, quam 
sit in utroque genere creber et distinctus Cato (2)... 
Intelliges, nihil iliius lineamentis, nisi eorum pigmen- 
torum, quae inventa nondum erant, florem et colorem 
defufese (3). 

iSt»TT^[)<?ttosus, ctq^idtis — elegans, Vltiosus, 
Irritiis qui ttabebatur -^ is iaud^Elbatur. 
(J) Catoniana, sive M. Catonis quae supersunt fPSt^enta, 
nunc primum seorsum auctius ediolt H.A,Lion. Gottingae ig;86, 
in-8". — Fragmenta oratoruln romanorum ab Appio inde Caeco 
et M. Porcio Calone usque ad Q. Aurelium Symmachum col- 
iegit atque illustravit H. Meter. Turiei 1^3«, in-8". — Parilsils 
1837. — Turiei i84«. — Cf. WiLura, M. P. CitoUiiB Cefts. Vita 
et fragm. Dortmund. 1839^48, in^^ 

(2) In Brut, xvil. 

(3) Ibid., lAxxviI. -* Catoneto passtm laitdAt f trtiitltts, pi*^e- 
sertim vero in libro De seBecttite, De ofat., iil, 33. — Cf PjLU- 
TARCH. in vrta Catouw, Liv. iHtxix, 40; PLtN. H. N. , ^i\ t1 ; 
Valer. Max. aliosque. Ititer fecentior^s but^ iylr^bit adlire 
G. C. Bkillenburg., Dissert. litter. in M. Porc. Catonis ^uae 
supersunt scripta et fragmenta. Utretht 1816, in 8*. ^ ELiiENttT, 
Hist. eloquentiae roman., § xiil. K<>enisberg 18«5, iii^. — G, 
£. Weber, Commentatio de M. Porc. Catonis ^nsdrii Vita et 
moribus. Brfime 1831. -- A. Krausb, Vilae et ftag. vett. biMo- 
ricor. roman. Berolini 1833, in-8% p. 89-l«5. 



Digitized by 



Google 



LiB. I. - CAP. vn. 4? 

Extremis Catonis temporibus editi fuerunt Romae 
annales L. Scrihonii LiboniSy Aiili Poslumii Albini, qui 
consul fuit pauiio ante bellum punicum tertium. atque 
haud ita multo post i. Calpurnii et C. Calpumit' Pi- 
sonum, 

Hos subsecuti sunt L. Cassius HenUna, qui libros qua- 
tuar- annaliura conscripsit ; ttim C. Fabius Mnximus Ser- 
vUianus , Caius PanniuSy C. Sempromus TtManus et L. 
Godius AnHpaier^ quorum opera histortea po^sim a ve- 
teiiibus memoraatuir.. 

Ad eandeoi^ferme aetatem pertinent Sim^onim Asellio, 
Glodim hidnius, Cn. et Sext. Gellii, luniu^ Gracchanus , 
P. RMiilius Rufu^, Qi Lutatius CatiiluSy L. Gorf^lins Sylla, 
L. OUadUus Pilutuss ManUius Senator, L, Cornelius Si- 
senna^ Q^ Claudius^Quadrigarius {i)y Acilianu&, Q, Vulerius 
Antias, 6. Licinius Macer^ Pompilius Andronicus , aliique 
nonimlli , qnorum. libri interciderunt. 

YeruiB si Amtipatrum excipias, quem constat moiorem 
vocis sonum historiae addidisse, elL. Si^ennamr^ qiii di- 
dtmf a. TuUia (^2^ superieires omnes historicos facile su- 
porassa, caeteri quoS' hactenus enumeraviqius, sine i^llis^ 
omamenili& monumenta' solum temporum , hominum , 
loeorum gestpirumqtte' repwn reliquerunt ; et dum intel- 
ligeretar qnid dieecenjb, unam dicendi iaudem putaban^ 
esse> brevitaism (3). Quamquam vero alius aiio plus 
habet viciuin ; attame» non exornatores rerum, sed tan* 
tummodo nacratores dicendi sunt (4). 

(1) Q. Claudii Quadrigarii reiiqulae exstant apud A. Geiium 
lib. II, 1.; Ill, 8; IX, l; XV, 1. 
^) De legib., I, a. 

(3) Quanta fldes historiae romanae vetustioris huiusce aetati^ 
sit adiungenda, fusius disseruerunt Poully et Sallier. Mf^m. 
de rAcad. des Inscr^, vl, p. 14 ; viil, p. 64 ; L. De Beaufort, 
Sur IHncertitude des cinq. prem, si^cl. de Vhist. rom.; Utrecht 
1738 ; Beck, Epicrisis quaestionis de hist. rom. antiq. fontibus 
et veritate; 1812, in-^'; Niebuhr, Slor. rom., tom. 1. 

(4) TuLL., De orat., iT, 1^8; De legib., loc. cit.; in Brut. pas. 
si©. — Yide Krausb , Vitae et fragm. veterum historicorum 
romanor. Berolini J833, in-8\ 



Digitized by 



Google 



4G HISTORIAE CaiTIGAB 

CAPVT VIII. 

DE ELOQUENTIA. 

Quum Roniae, post exactQs reges, omnia quae ad rem* 
publicam pertinebant populi arbitrio regerentur, mature 
eloquentia excoli debuit , cuius est populi voluntates 
impellere quo velit , unde autem velit deducere. Hinc 
factum est, ut, quamdiu populare imperium Romae stetit, 
nemo ferme fuerit acutioris ingenii vir, auin summo 
studio ad eloquentiam niteretur. Sed, uti pleraque mor- 
talium habentur, exiguis eliam initiis profecta romana 
eloquentia est ; ut primo satis videretur, siquis naturali 
quadam dicendi vi esset instructus, nulla doctrinae ha- 
bita ratione (1). 

RQmanae eloquentiae historiam uobis exhibet Tullius 
in libro, qui inscribitur Brutus (2), ubi enumeratis bre* 
viter graecis oratoribus, ad romanos accedit (3). Jlfar- 
eum vero Comeliuin Cethegum primum memorat, de quo 
sit memoriae proditunj fuisse eloquentem (4) ; tum M. 
Catonem Censorium, cuius orationes cum Lysianis com- 
parat (5). Post hunc complures recenset, qui cum eO 
grandiores natu vixerunt (6) ; in quibus Scipionem Afri- 
canum eiusque filium. Deinde minores aetate C. Sulpi^ 
cium Gallum, L. Cottam, L, Paulum Macedonicumy prae« 
serlim vero C. Laelium, P. Africanum iuniorem et Serif. 
Sulpicium Galbam (7), quos doctos atque eloquentes in 

(1) TuLL., Tusc. disput., 1, 3. 

(«) Cf. SvET., De clar. rhet. — Dialog. de causs. corrupt, 
eloq. — Fr. Ellendt, Succincta eloq. rom. hist. in edit. Brut. 
Tuil. 

(3) Brut., XIV. 

(4) Ibid., XV. 

(5) Cf. E. ScHOBER, Diss. de M. Porc. Catone Censor. oratore. 
Neiss. 1825, in-4^ 

'6) Brut., XX. 

{D Ibid., xxl. — Cf. Tuscul. disput., I, 3. — De orat., iil,7. — 
Pe offic, I, 33. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. VIII. 47 

primis appellat. Huius tamen orationes queritur fuisse 
exiliores, et redolentes magis antiquitatem , quam aut 
laelii aut Scipionis (1). 

At superioribus eloquentia praestiterunt M. Aemilim 
Lepidus, cognomento Porcina, C. Carho, Tiherius et Caius 
Gracchi. Et in Lepido quidem Graecorum lenitatem et 
verborum comprehensionem et artificem stylum laudat 
Tullius (2) ; Carbonem et Tib. Gracchum in summis 
oratoribus habitos fuisse testatur, eorumque orationes 
memorat nondum satis splendidas verbis , sed acutas 
prudentiaeque plenissimas (3) ; Caium denique oratorem 
dicere non dubitavit grandem verbis, sapientem sententiis, 
genere toto gravem, et iuventuti praesertim legeudum, 
propterea quod non solum acuere, sed etiam alere in- 
genium posset (4). 

Hos autem aliosque passim memoratos in Bruto (5) 
aetate consecuti sunt M. Antonius (6) et L. Licinius Cras* 
sus (7), quorum uterque propter egregiam dicendi facul- 
tatem una cum Sulpicio, Scaevola, Catulo et Cotta lo* 
quens inducitur a Tullio in libris De Oratore. 

Eiusdem ferme aetatis fuit C. Tittius eques romanus, 
qui, teste Cicerone (8), eo pervenisse videtur , quo po- 
tuit fere latinus orator sine graecis litteris et sine muUo 
nsu pervenire. Huius orationes tantum argutiarum, tan- 
tum exemplorum, tantum urbanitatis habent, ut pene 
attico stylo scriptae esse videantur. 

Denique ut nonnullos omittamus, quorum mentionem 
iniicit Tullius (9), duobus illis summis Crasso et An- 

(1) Brut., ibid. 

(«) Ibid., XXV ; Tuscul. disput., I, 3. 

(3) Ibid., xxvil ; Tuscul. disput., loc. cit. 

(4) Brut., xxxiil. 

(5) Cap. XV, xvl, xviil, xxxiil. 

(6) De Antonio vide in Brut., xxxvil, et xxxviil; De orat., 
ll, X ; iil, 8. 

(7) Crassi laudes vide in Brut., xxxviil et xliv. — Cf. De 

OfBc. I, 30, 37; ll, 18; De orat., I, 56. 
,8 Brut., XLV. 
(9j Ibid., XLVI. 



Digitized by 



Google 



48 H1ST0RIA6 GaiTIGAE 

tonio proximi accesaecuBt L. Philippus, satts creber in: 
reperiendis, solutusia explicmidis senlentiis (i); et /»* 
lius Caesar Straho, quo nemo unqnaiafuerat^urbanitate. 
lepore et suavitate conditioir (2). 

Oratorum scriptiones, de qMibus baotenus dictum est, 
nunc plane desiderantur, praeter pteppauca> fragmenta, 
quae iSfeYejius diligentissime nupei^ ooUegil atque illu- 
stravit. (3). Caeterum etsi buiusmodi pratores tamquam 
summi. et singalares viri in Brul^ laudantur; ita tamen 
de borum laudibus Ciceroni est asBentiendums ut non 
iam. perfectam iis eloquentiam trtbttamus:, sed ill^fn 
orationes, ut. illis: temporibus , valde probandas pute- 
mus. (4)- 

CAPVT IX. 

DB. PHILOSOPHPA^ 

Ante Lucretium, de quo supra nmmoravi,,pbilosopbia. 
nullum babuerat lumen litterarum latinarum. (5)^ De 
hac vero nunc pauca dicturo ajjte mihi caderfi videntuic,, 
quae habet Tullius in Tusculanis Disputationibus. {&},: 
Sapientiae studium , ait ille,. vetus id quidem. iu. nO' 
stris (7); sed tamen ante Laelii aetatem et Scipion^, 
tton reperio quos appellare possim nominatim. Quibus. 
adolescentibus stoicum Diogenem, Critolaum peripateti- 

(1) Ibid.. xLviI. 

(2) Ibid., xLViiI. 

(3) Fragmenta oratorum roiQanoram ab Appio inde Caeco et 
M. Porcio Gatone usque ad Aurelium Symmacbum coll. et ili. 
H. Meyer. Turici 1833, in-8*. 

(4) Vide in hanc rem TuUium ipsum in Brut., lxxxv, lxxxvI. 

(5) V. LUCRET.. IV, 1-5. 

(6) V. Ibid., IV, 3. 

(7) Spectant Tulliana haec verba ad Pythagoram, qui fuit in 
Italia iis temporibus, quibus L. Brutus patriam liberavit. Illius 
autem doctrinam in rooianam civitatem permanavisse,' quum 
coniectura probabile est, tum quibusdam etiam vpstjgiis in- 
dicatur. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. - CAP. IX. 49 

curo et academicum Carneadem (1) video ad senatum 
ab Atheniensibus missos esse legatos : qui quum rei- 
publicae nullam unquam partem attigissent... nunquam 
profecto scholis essent excitati , neque ad iilud munus 
electi, nisi in quibusdam principibus , temporibus illis , 
fuissent studia doctrinae. Qui quum caetera litteris man- 
darent, alii ius civile, alii orationes suas, afii monu- 
menta maiorum ; hanc amplissimam omnium artium , 
bene vivendi disciplinam vita magis (juam litteris per- 
secuti sunt. Itaque illius vere elegantisque philosophiae, ^ v 
quae ducta a Socrate in ^eripat^licis adhuc permansit> 
nuUa fere supt aut pauca admodum latina monumenta, 
sive propter magnitudinem rerum occupationemque ho- 
minum, sive etiam quod imperitis ea probari posse non 
arbitrabantur. 

Ab hac igitur legatione, quae Romam venit anno urbis 
conditae dxgviiI , romanae philosophiae initia et incre* 
menta sunt repetenda. Tunc enimvero quum alii alium 
ex hisce philosophis sequerentur (2), stoicam praeser- 
tim rationem adamarunt Scipo Africanus minor , Caius 
Laelius et L. Furius Philus, qui ea tempestate Roma- 
norum principes ferebantur. Quum autem, mortuo Dio- 
gene, Panaetiura Rhodium, stoicum celeberrimum, audi- 
rent, huius disciplinae socios nacti sunt C. Fannium, 
Q. Mucium Scaevolam, Q. Aelium Tuheronem, M. Vigel" 
lium, P. Rutilium Rufum^ Sextum Pompeium, A, Virgi' 
nium, Q, Lucilium Balbmn, postremo complures iuriscon- 
suitos, qui rigida stoicorum piacita romani iuris severitati 
apprime convenire existimabant (3). 

Keliquis philosophorum familiis atque epicureae in 
primis nomen eliara dare coeperunt Roraani. luvat ta- 

(1) V. A. F. YERBaRG, De Carneade Romam legato. Ultraiect. 
1827, in-8°. 

(2) RoB Hepke, De philosophis qui Romae docuerunt ad M. 
Aurelii Antonini aetatem. Berolini 1842, in-8°. 

(3) Vide in hanc r^m Lyndenidm in disputalione De Panaetio, 
P. I, § 7. — Cf. Ian. Meschert van Vollenhoven, De exigua 
vi quam philosopliia graeca habuit in-efformanda iurispru- 
dentia rom. Amstelod. 1834, inS\ 



Digitized by 



Google 



50 HISTORUE CaiTICAE 

men in universum animadvertere , perpaucos omnino 
tunc fuisse, qui se philosophos profiterentur ; caeteros 
autem ita se ad philosophiam contulisse , ut ad perci- 
piendam colendamque virtutem illius studio adiuvarentur, 
atque inter graviores reipublicae curas honestam inde 
animi remissionem peterent (1). 

CAPVT X. 

L)K SCfUPTORIBVS RERVM NATVRALIVM. 

Jtf. Porcius Cato, 

Pauca iam de M« Porcii Catonis operibus deperditis. 
Restat ut breviter dicamus de eius lijjro De re rustica^ 
qui solus adhuc exstat. Hanc opellam aiunt critici . 
talem ad nos non pervenisse, qualem auctor ipse ad 
filium perscripserat, sed foede a grammaticis detrunca- 
tam atque interpolatant fuisse, qui varios pannos ex aliis 
Catonis libris adsuerent. Sed quaecumque ea demum sit, 
magni tameih facienda, tamquam monumentum histori- 
cum. Siquidem antiquior sermo et quaedam horri(jiora 
verba, quae ibi occurrunt , non modo ipsum Gatonis 
animum depingunt, sed et romanarum litterarum illius 
aetatis specimen nobis exhibent verissimum. 

CAPVT XI. 

DE IVRISPRVDENTIA. 

In summo pretio, vel ab antiquissimis temporibus , 
fuisse apud Romanos iurisprudentiam , et clarissimos 
viros huiusce studio praefuisse constat, quam eloquentiae 



(1) V. TuLL., Orat. pro Archia po^ta, vil. — H. F. Rsnner, 
Ue iippedimentis, quae apud veteres Romanos pbilosophiae 
negaverunt successum. Hal. Saxon. 1825, in-8*. 



Digitized by 



Google 



LiB. I. -CAP. xn. 51 

taniquam ancillulam et pedissequam acliungere»L Sed 
quum germana iuris et legum scientia ex media philo- 
sophia, ut ait Tullius, sit penitus haurienda, nil mirum, 
si hac tempestate romani iuris interpretes ad illam prae- 
stantiam nequiverunt assurgere, qua postmodum incla- 
ruere qui omne ius civile, antea diffusum et dissipatum, 
in certa quaedam genera digerentes , ad artem facile 
redegerunt (1). 

Omnium vero, qui hac aetate iurisprudentiam exco- 
luere, primus enumeratur Marcus ille Calo, cuius com- 
mentarios memorat Tullius in libris De oratore (2). Hunc 
consecuti sunt P. Mucius Scaevolaf M. lunius Briitus, M. 
Manilius (3) ; tum Crassus, quem eloquentium iurispe- 
ritissimum, et Q. Mucius Scaevola, quem iurisperitorum 
eloquentissimum Cicero appellat in Bruto (4). Qui qui- 
dem Scaevola, quum peracutus esset ad excogitandum 
quid in iure aut in aequo verum aut esset aut non esset, 
primus dicitur ius civile constituhse. 

CAPVT XII 

DE GRAMMATICA. 

Antequam priori huius historiae parti finem impona* 
mus, nonnulla de grammatica supersunt dicenda, hoc est 
de art^ emendate loquendi, quae diutius apud Romanos 
ne in usu quidem, nedum in honore ullo fuit. Qua in 
re Svetonium praesertim sequemur, cuius exstat De ii- 
lustribus grammaticis liber singularis. 

(1) V. T. A. Bach, Historia iurisprud. rom. Lips. 1754. — C. 
A. Haubold, Institution. iuris rom. hist. dogm. lineam. Lips. 
1826. in-8\ — I. G. TjTDEMANN, Disp. histor. de iuris civil. 
apud Romanos docendi discendique via ac ratione usque ad 
lustinianum imperat. Groning. 1837, in-^**. 

(2) I, 37; il, 33. — Cf. Liv. xxxix, 40. — CoRN. Nep. in vita 
Caton., iil. —• PoMPON , ff., lib. I, tit. 2, De origine iuris. 

(8) POMPON., loc. cit. 

(4) Cap. XXXIX. — Cf. De orat., I, 39. 



Digitized by 



Google 



52 HISTORIAE GRITIGAE 

Grammaticae fines (quam in latinum transfereutes lU-- 
teraturam \Ocarunt), multo latius quam nunc oHm pa- 
tuisse constat ex Quintiliano (1). Nimirum quatuor iUa 
partibus continebatur : lectione seu legendi arte ; men- 
datione lihrorum ; enarratione scriptorum, praesertim vera 
poetarum atque historicorum ; deniqne iudicio. Quae 
^uidem postrema pars, quum de operibus scriptorum 
iudicaret, discerneretque quid in iis genuinum esset vel 
spurium , quinam libri germani vel adulterini essent 
appellandi, xpmx^? etiam nomen obtinuit. Quin imma 
veteres grammatici eousque progressi fuerant, ut rheto- 
ricas etiam quasdam institutiones traderent, ne videiicet 
sicci omnino atque aridi pueri ad rhetores (2) transfer- 
rentur. 

lamvero qui ad illam rerum tenuitalem descenderent^ 
quae prima grammaticae parte conti^ietur, et litterarum 
eiementa, verborum interpretationem, syntaxin, aliaque 
id genus tantummodo ftueros docerent, hi grammatistae 
seu litteratores a Romanis dicebantur. Qui e contrario 
universum grammalicae doctrinae orbem complexi, per 
omnes politiorum litterarum secessus excurrerent , et 
scriptores voce aut scriptis illustrarent, ii demum gram- 
matici seu litterati appellabantur (3). 

Primus autem grammaticae stuiium in urbem intulit 
Crates Mallotes (4?) , Aristarchi aequalis, qui missus ad 
senatum a rege Attalo inter secundum ac tertiura bel- 
lum punicum, sub ipsam Ennii mortem , quum prola- 



(1) De inst. orat., il, i. — Cf; Varron. apud Mar. Victor. , 
De melris, c. 1. — Tull., De divin., I. 51 ; De orat., I, 4^. 

(2) QuiNTiL., loc. cit. — SvET., Db illust. grammat., iv. 

(3) Ars grammatica^ quae a nobis litteratura dicitur, scientia 
est eorum, quae a po6tis, historicis oratoribusque dicuntur a 
parte maiore. Varr. apud Mar. Victor., De melris, c. 1. — Cf. 
SVET., loc. cit. — Vales., De critica, I, 1, 2. 

(4) Hoc nomine donatus fuit a Mallo, Ciliciae urbe, in qua 
natus erat. — V. C. F. Wegener. De Aula Atlalica. Havn. 1836, 
in-8 . Crates hic MaUotes dicitur pergaraenam chartam inve- 
nisse aut perfecisse. 



Digitized by 



Google 



LIB. I. -CAP. XII. 53 

psus crus sibi fregisset, per omne legationis simul et 
valetudinis tempus , plurimas aY.pooiaet<; subinde fecit , 
assidueque disseruit, ac nostris exemplo fuit ad imitan- 
dum. Tunc scilicet coeperunt Romani poetarum suorum 
carmina diligentius retractare , ac legendo commentan- 
doque aliis etiam nota facere. Et primo quidem C. Oc/a- 
vius Lampadio Naevii punicum bellum , Q. Varguntdtis 
Ennii annales, l^iique satyras Lucilii continenti scriptura 
«xpositas, in certos quosdam libros digesserunt. Ex eo 
tempore quum instruxissent auxissentque ab omni parte 
grammaticam Servius Claudius et L. Aelius Stilo, vir grae- 
cis litteris et latinis eruditissimus (1), publice tandem 
eoepta est doceri a nonnullis, quos enumerat Svetonius 
in opella, quam modo memoravi. (2) Saevius autem Ni' 
canor et Aurelius Opilius omnium primi docendo famam 
sunt consecuti; quorum ulerque variae eruditionis libros 
evulgavit. Caeterum et praestantissimos huiusce aetatis 
5criptores in grammaticae studium incubuisse vel ex eo 
patet , quod M. Cato illam partem excoluit , quae in 
verborum originem inquirit, Lucilius autem poeta (3) 
dp6(yypoL<pioiv contra librariorum imperitiam primus con- 
scripsit (4). 

(i) V. TuLL. in Brut, lvI. — Cf. disputationem I. A. C. Van 
Heusdb, V. cl., ciuae inscribitur: Disquisitio de L. Aelio Sti- 
lone, Ciceronis in rhetoricis magistro, Rhetoricorum ad He-i 
rennium, ut videtur, auctore. Inserta sunt Aelii Slilonis et 
Claudii Servii fragmenta, Traiecti ad Rhenum 1839, in-S". 

(S) Cap. V et seqq. 

(3) Utrum hic poeta Caius ille sit Luciliuv qui prl- 
mus salyras exaravit necne, non audent critici afflfmare. 

(4) De studiis rei grammaticae apud Romanos, praeter Sve^ 
tonium, videsis Iuven., viI, «30. — G. I. Voss., De arte gram- 
mat., 1, 4-6. — lo. Ol. Rhodigini. De antiqua in Roman. scholis. 
grammaticorum disciplina -, Diss. Ludicr. Venet. 17X8. 



Digitized by 



Google 



54 HISTORIAE CRITICAE 

LIBER SECVNDVS. 

A SYLLAE OBITV AD EXCESSVM AVGVSTI. 



Ab ao. urb. cond. dclxxvI, ad an. dcclxvI (post Ghristam natum xnr). 



CAPVT I. 



DE CAVSSIS POLITIORIS HVMANITATIS, 
QVA AEWM AVGVSTEVM MAXIME PLORVIT. 

Hactenus crescentem in dies Romanorum cultum su^ 
mus persecuti usque ad Syllae obitum , qui fuit anno 
post urbem conditam sexcentesimo , sexto et septuage- 
simo. Exinde admirabilis in litteris progressio, atque 
incredibilis cursus ad omnem excellentiam factus est. 
Quapropter Romani, qui olim rei tellicae unice intenti, 
mansuetiores artes negligerent, tam uberem clarorum 
scriptorum foetum ediderunt, ut cum expolitissima qua- 
que gente iam de humanitate contendere viderentur. 

Sed antequam venio ad aureae illius aetatis scriptores, 
quae inter Syllae dictatoris et Augusti mortem inter- 
cessit, iuvat breviter in caussas inquirere, ob quas ea 
ttopestate liberaliores doctrinae vehementius excoli apud 
Romanos coeptae sint. 

lam inde ab anno urbis conditae dlxxxvI, quum 
Romani, victo Perseo, Macedonum rege , atque imperii 
finibus prolatis, opes suas mirum in modumauxissent, 
is terror omnes late gentes pervaserat , ut liuUi ferme 
reges ac populi essent, quin, mittendis Romam legatis. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. I. 55 

victori gentium populo adularentur. Ad haec, quum di- 
ligentissime senatus romanus in Graecos inquireret, qui 
Persei rebus studuerant, complures Romam perducendos 
curaverat, ut meritam eis poenam irrbgaret. In his non- 
nulli enumerabantur excellentis ingenii et doctrinae viri, 
euiusmodi fuerunt Polybius historicus et Panaetius phi- 
losophus. 

Quum igitur graeci rhetores et philosophi ludos pu- 
blicos Romae aperuissent, ad quos itaret romana iuven- 
tus, brevi feroces Romanorum animi liberalioribus di- 
sciplinis fuerunt emollili. Dolendum id quidem, graecos 
illos doctores haud ita multo post senatusconsulto ex urbe 
eiectos fuisse. At Romani mox aliam opportunitatem 
nacti , alacriori animo probata iam sibi studia exco- 
luerunt. 

Athenienses, uti supra dictum est (1), ad senatum 
romanum tres illius aetatis nobilissimos philosophos 
legaverant, Carneadem ex academia, Diogenem stoicum, 
et Critolaum peripateticum , impetratum uti mulctam 
remitterent, quam fecerant propter Oropi vastationem. 
Talium virorum sapientia romanae iuventutis studia sic 
accendit, ut ad illos frequens disciplinae caussa concur- 
reret. Prae caeteris admirationi fuit Carneadis vis incre- 
dibilis illa dicendi, qui nullam unquam in suis dispu- 
tationibus rem defendebat, quam non probaret, nullam 
oppugnabat, quin everteret. Quamquam vero, adnitente 
praesertim Catone, celeberrimi illi philosophi in Grae- 
ciam fuerunt remissi ; attamen graecae philosophiae et 
graecarum litterarum studium Komanorum animos sic 
ceperat, ut insitiva quadam disciplina doctior in dies 
fieret civitas. 

Ad philosophiam quod attinet, illam praesertim par- 
tem tractarunt, in qua de b.onis rebus et malis, deque 
hominura vita et moribus disputatur. Hanc enim ad 
reipublicae utilitatem atque ad civium commoda con- 

0) Lib. I, cap. 9. 



Digitized by V^OC^lC 



56 HISTORIAE CRITICAE 

ferre; hac eloquentiam ali (1) arbitrabantur , quae in 
populari imperio maxime dominatur. Videlicet ad elo- 
quentiam in primis se contulerant Romani , qua res 
omnes ad bellum, ad pacem; ad leges, ad iudicia spe- 
ctantes agebantur, -et qua optimo cuique aditus ad ho- 
nores patebat. Praesertim vero postquam imperio om- 
nium gentiun^ constituto , diuturnitas pacis otium con- 
firmavit, nemo fere laudis cupidus adolescens non sibi 
ad dicendum studio omni enitendum putavit (2). 

Oratoribus mox sese comites adiunxerunt historici et 
poetae. «Qui enim reipublicae praeerant, litteratos viros 
muneribus et beneficiis cumulando , ad musas acrius 
colendas excitarunt. Quum autem, Graecia devicta, amoe- 
niorum artium monumenta Romam fuissent translata, 
beatiores homines coepere signa, tabulas pictas, vasa 
caelata mirari, iisqiie non urbanas tantum aedes, sed et 
villas suas sumptuosius exornare. Quo factum est , ut 
Romani pulcri sensui magis in dies adsuescerent, atque» 
ad Graecorum consuetudinem moremque deduceren- 
tur (3). Adolescentes praeterea in Graeciam atque Athe- 
nas praesertim profecti, adhibitis nobilissimis doctoribus, 
maximam inde doctrinae segetiem hauriebant , quam 
postea cum civibus communicarent. Unde illud verissi- 
me ab Horatio (4?) dictum est : 

Graecia capta ferum victorem cepit, et artes 
Intulit agresti Latio^ 

Postremo ad Romanorum cultum hac tempestate etiam 
contulerunt bibliothecae, quae in urbe fuerunt institutae; 
quarum prior, uti testalur Plinius (5), ab Asinio Pol- 

(1) QuiNT., Inst. orat., xil, 2. 
(«) Tdll., De orat., I, 4. 

(3) Apte in banc rem vir apud Gallos clarissimus (Saint* 
Marc Girardin): Ce n"est pas parc^ qu*Augusie d itabU la 
fnonarchie qu'il y aeu sous son rbgne une littdrature . . . qui 
a immortalisS le nom et le sihle d'Auquste: c'est parce gue la 
socidtiS romaine aprofondiment changi a cette 4poque, V. Journ. 
des Ddbats, 10 dic. 1853. 

(4) Ep. il, 1, 156. 

(5) Hist , Nat., vil, 30. — Ovtd., Trist , iiT. I, 71 et 72. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. I. 57 

lione de manubiis Dalipatarum fuit publicata. lulius 
etiam Caesar (1), quum de ornanda atque insfl*uenda 
urbe cogitaret, bibliothecas graecas et latihas, quas ma- 
ximas posset , publicare destinaverat, data M. Varroni 
cura eomparandarum et digerendarum. Sed talia agen- 
tem ac meditantem mors praevenit. Tandem vero Au- 
gustus (2), quum templum Apoliinis in aedibus palatinis 
«xcitaret, addidit porticus cum bibliotheca latina et 
graeca (3). 

His igitur praecipue adiumenlis , quae hactenus me* 
moravi, quum infiuxisset non tenuis quidam e Graecia 
rivulus in urbem Romam, sed abundantissimus amnis 
illarum disciplinarum et artium, Romani eo temporis 
spatio, quod Syllae et Augusti excessu conlinetur , ad 
litterarum famam adsurrexerunt. Quumque hac tempe- 
state elegantissimus fuerit latinae linguae ornatus, et 
praestantissimi oratores, poetae atque historici praeser- 
tim floruerint, faclum est, ut aurea romanarum littera- 
rum aetas Augusti nomine donaretur. 

Hanc aetatem octodecim praesertim romani scriptores 
illustrarunt , de quibus singillatim disseremus. Prius 
tamen haud ab re fuerit latinae eloquentiae studiosos 
inonere , plebem romanam in sermone familiari urba- 
nam sive elegantiorem illam linguam non usurpasse , 
quae in huius aevi scriptoribus elucet, sed quadam lin- 
gua usam fuisse minus comta, quam veteres grammalici 
sermonem rusUcumy posteriores barharum appellare con- 



(1) SvET., lul. Caesar, xliv. 

(2) SVET., AUgUStUS, XXIX. — Dio., LIlI, 1. 

(3) Etiam privati homines hac aetate librorum copiam sibi 
compararunt. Quorum primus Paullus Aemilius (V. Plutarch. 
in Paullo Aemilio) ex Persei libris bibliothecam quandam con- 
didit. Prae caeteris autem celebris fuit et splendida Luculii 
bibliotheca, in quam docti homines, tanquam in Musarum ali- 

Siod diversorium, undique confluebant (Plutarch. in Lucullo). 
ac de re vide Poppe, Dissert. de privatis atque iliustrioribus 
publicis veterum Romanorum bibliotbecis , earumque fatis. 
^erolini 1826. 



Digitized by 



oJq\q 



Go/gl 



58 HISTORIAE GRITIGAE 

ffiievenint (1). Extra urbem vero sermo quidam latinus 
^gebat, qui peregrtnus proprio nomine dicebatur ^2) , 
propterea quod <a sincera lingua romana aliquantuluni 
abesset, et peregrinitatem sajjeret (3). Caeterum lau- 
tiores viri non solum orationis elegantiae studebant (4), 
sed in domestico usu , et quotidiano sermone linguam 
graecam in primis adamabant, quae tunc temporis Ro- 
mae et pubhce doceri et impensius excoli coepta est. 
Itaque nil mirum, si romani scriptores, maximeque poetae 
sese ad Graecorum imitationem composuerint. 

CAPVT II. 

DE POESI DRAMATIGA. 

Cn, Matiius - D. Laberius. - P. Syrus, mimographi. 

Comoediam apud Romanos mimus excepit, qui a Sca- 
ligero (5) definitur poema, quodvis genus a- 
ctionis imitans ita ut ridiculum faciat. 

(1) V. Gell., XII 1, C. — lo. Pagendarm, De lingua romana 
rustica. lenae 1735, in-4*. — Christoph. Adgusti Hermanni , 
Progr. de orationis latinae idiotismis, sive de latinitate pie- 
beia aevi Ciceroniani ; quod vide in eiusdem P a e c i I e s t iil, 
pag. 307 et seqq. 

(«) Yide in hanc rem Toll. in Brut., xlyI. — Qdintil., 1, 5; 
Yul, 1, 2. — Cf. Pladt., Trin., iil, 1, 8 ; Truc, iil, 2. t8, ubi de 
PraeDestinis sermo est, qui verba quaedam usurparent non 
trita Romae, ac propterea riderentur a Romanis. 

(3) Triplex olim i u s viguit in Italia, r o m a n u m videiicet, 
latinumetitalicum; unde cives romani, socii 
latini nominis, socii nominis italici fuerunt 
appellati. Qui autem diverso i u r e gauderent, diverso etiam 
sermone usi fuisse videntur. Sint argumento Liviana iila 
verba de Cumanis, Lib. xl, c. 42 : « Cumanis eo anno (ab urbe 
cond. DLXxiI) petentibus permissum ut publice latine iogue- 
rentur« et iNraeconibus latine vendendi ius esset>. — Cf. ual- 
VANl, op. cit.. pag. 146, 199. 

(4) SVET., Octav. LXXVl. 

(») De po^s., I, 9. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. II. 59 

Hoc autem potissimum differebant comoedia et mi- 
m u s inter se ; quod illa in certos quosdam actus di- 
videretur, quibus connexio et solutio alicuius Hegotii 
continebatur ; hic perpetuam haberet actionem , neque 
certum uUum fabulae exitum (1) : praeterea ab uno 
tantum ageretur, nullo adhibito tibicine aut cantu. Ataue 
illod in primis iuvat animadvertere, mimos oblectandae 
praesertim plebeculae causa institutos , illepidis iocis 
saepenumero indulsisse, neque a verbis et gestibus ob- 
scenis (2) abstinuisse. Quapropter cito in calumniam 
inciderunt, et labentibus annis in desuetudinem abiere. 
Mimorum scriptores praestantissimi habiti sunt Cnaeus 
Mattitis et Decimuc Laberius ; quorum primus tamquam 
vir eruditissimus a Gellio (3) laudatus, in mimiambis 
suis non absurde neque absone nova quaedam vocabula 
finxit (4); alterum vero, equitem romanum asperae liber- 
tatis appellat Macrobius (5), narrans quemadmodum se- 
xaginta annos natus a lulio Caesare coactus fuerit mi- 
moS publice in scena agere. Hunc saepius memorat Gel- 
lius (6), eiusque versus ex Restione (7) depromplos, satis 
munde et grapliice factos laudat ; eundem tamen repre- 
bendit, quod nimium licenter verba novaverit (8), mul* 
taque ex sordidiore vulgi usu posuerit (9). 

S) ToLL. in orat. pro Cael., xxvil. 
1) Otid., Trisl., 11, 497, 515. 
(8) Ifocl. Attic, XY, «5. 

(4) Extant Mattii fragmenta apud Gellium et Macrobium , 
qittd in unum collecta edidit P. Burmannus in Antbol. lat. , 
CX P. «30. 

(5) Saturnal., il, 7. — Cf. Tull., Ijp. ad div., xl, 18. — Svb- 
fON., lul. Caesar., xxxix. 

(6) Op. Cit., I 7; III, i% ; VIlI, 15; X, 17 ; XVl, 7. — Cf. HORAT., 

fiatyr., I, 10, C. 

(7) Op. cit., X, 17. 

(8) Ibid., xvl, 7. 

(9) Leguntur passim apud veteres scriplores Laberii mimo- 
rat%frdgmenta, quorum bi sunt tituii :Aiexandrea-Anna 
P eTe nna -Aquae calidae-Aries-Augur-Aulu- 
laria-Bellonistria-Cacomnemon-Caecuii-Can- 
cer-Carcer-Catularius-Centenarius- Colax- 



Digitized by 



d^e 



GqJ§1 



60 HISTORIAE CRITICAE 

Mimos etiam scriptitavit Publim Syrus^ et, teste Gel- 
)io (1), dignus habitus fuit, qui Laberio anteponeretur. 
Huius Syri sententiae feruntur pleraeque lepidae, et ad 
communem usum accommodatissimae, quas memorant 
Gellius (2) et Macrobius (3). 



i. Varius - P. Ovidius Naso. - C. Asinius Pollio^ 
tragici. 

Breviter modo de mimographis (4) ; nec plura de 
tragicis dicemus , quorum mmimus proventus exstitit 
saeculo Augusteo. rfanique si L. Yarium et Ovidium 
excipias, quorum alter Thvestem, alter vero Medeam con- 
didit, maximis laudibus a Quintiiiano (5) exornatas, unus 
Asinius Pollio, ex Horatii (6) et Virgilii (7) testimonio , hisce 
temporibus romani cothurni dignitatem tueri visus est (8). 

Golorator-Compitalia - Cophinus-Creontes 
-Ephebus-Fullo-Galli-Gemelli-Hetaera-Imago 
-Lacus avernus-Late loquentes-Marcus-Nata- 
lis-Necyomanlia-Nuptiae-Panilici-Pauper- 
tas-Piscator - Restio -Salinator -Saturnaiia 
-Scriptura-Sedigitus-Sorores-Staminariae 
-Taurus-Tusca-Virgo. 

(1) Op. cit., xvil, 14. 

(2) Ibid. 

(3) Salurri., il, 7. — Publii Syri senlentias evulgavit lo. 0- 
reiiius. Lipsiae an. 188S, in-S"; anno autem 1824 edidit supple- 
meutum editionis Lipsiensis novissimae sententiarum Pubiii 
Syri et D. Laberii. Praeierea P. Syri sententias recensuit F. H. 
Bothe in poet. scen. iatinis, quos pluries iam memorayimus. 

(4) Fusius hac de re disseruerunt Yossius, Inst. po6t., il, «9. 
— ZiEGLERus, De mimis Romanorum, Gollingae 1789, in-«* — 
BuLENGERus iu Thes. Graevii. ix, pag. 920 et seqq. — C. A. 
BdTTiGERr, Quatuor aetates rei scenicae, Vimar 1798, in-8*, ad 
quorum volumina studiosos delegamus. 

(5) De inst. oral., x, 1, 98.— Cf. Dial. de orat.. xiL — Utri- 
usque tragoediae perpauca tantummodo exstant fragmenta^ 

(6) Od., Il, 1, 9 ; Stat , I, 10. 43. # 

(7) EcL, iil, 84; viil, 9. — Cf. Thorbecxk. De Asinii Pol- 
lionis vita et studiis. Lugd. Batav. 1820, in-8*. 

(8) Inter tragicos huiusce aetatis po^tas enumerantur etiam 



Digitized by 



Google 



UB. 11. - CAP. UI. " ■ 



CAPVT IH. 

OE POESI EPICA. 

Cn. Matiim. - P. Terentius Varro Atacinus. - 
Puhlius Yirgilius Maro. 

Plerosqu • superiorum poetarum vidimus in Graecorum 
interpretatione ingenium suum fuisse periclitatos. Nec 
sine iaude illorum *vestigia secttti sunt epici huiusce 
aetatis paetae Cnaeus Mattius et P. Terentius Varro, co- 

S iomenio Atacinus ^i); ille quidem Homericam Iliadem^ 
c autem Apollonii Rhodii Argonauticorum libros in 
latinum senuonem convertendo (2). Sed longe nobilio- 
rem- viam ingressus P. Virgilius Maro, in condenda Ae- 
neide ad veteres ita respexit, ut licet complura ex Graecis 
in rem suam derivaret, eflSgiem tamen saeculi et gentis 
suae versibus insculperet. Quo facto Romanos omnes (3), 

t. Mtilius, C. Titius. C. lul. Caesar Slrabo, Q. Tullius Cicero, 
€. lulius Caesar, Cassius Parmensis, Augustus, Pupius , Tur- 
ranius, Gracchus aliique, nomine iQagis quam scriptionibus 
suis noti. V. I. Chr. F. BanR. Storiadella letter, rom. Lib. il. 
c. i, g 45. 

(1) Cqgnomen sorlitus est ab A t a c e , fluvio Galliae Narbo- 
nensis in qua natus erat. V. WiIllner, Comment. de P. Te- 
rentiii Varronis vita et scriptis. Monasler, 1829, in-4°. 

{2) OviD., Amor., I, Sl. — Qwintil., De inst. orat., x, 1, 87. 
— RuHNKEN., Ep. crit., pag. 199-201, — Huiusce Varronis me- 
morantur etiam libri aliquot Sequanici belli, carmine 
heroico exarati 

(3) In bis recensentur Hostius, cuius pauculae extant 
reliquiae De bello bistrico; Valgius Rufus a Ti- 
bullo laudatus (Eleg. iv, 1, 180. — Cf. HOrat., Od., il, 9, 5 ; 
Satyr., I, 10, 82. — Broukbus. ad Tibull., loc. cit.) ; Lucius 
Varius, de quo Horalius, Satyr. I, 10, 43; et Macrobius 



Digitized by V^OOQIC 



62 HISTORIAE GRITIGi^E 

qui se ad carmen epicum contulerunt, ita post se reli- 
quU, ut merito primas in epica poesi tuiisse dicendus sit. 
Natus haud procul ah urbe Mantua in pago, quem vulgo 
Andes vocaruijt, adolescens Mantuae, Cremonae, Medio- 
lani et Neapoli , litterarum , medicinae et /jtad7)juian>t% 
doctores audivit. Quum autem Octavianus agrum cre- 
monensem et mantuanum veteranis militibus distribuis- 
set, Virgilius agelli sui possessione depulsus Romam 
venit, ibique Asinio PoIIione et Maecenate suffraganlibus, 
non solum ab Augusto impetravit, ut illud sibi praedio- 
lum restitueretur, sed innumeris etiam beneficiis ob acer- 
rimum ingenium fuit cumulatus. Annos natus unum et 

Suinquaginta Athenas proficisci constituit ut , adhibitis 
raecorumldoctissimis, Aeneidem suam ad unguem ca- 
stigaret. lamque iter;ingressus, Augusto ab Oriente re- 
vertenti occurrit, et, mutato consilio , de reditu^ in pa- 
triam cogitavit. Sed in itinere morbo tentatus, obiit Brun- 
dusii anno urbis conditae dcgxxxv (i). 

Virgilianae Aeneidos actio , si summa tantum capita 
spectentur, sic se habet. Aeueas, incensa a Graecis Troia, 
cum suorum reliquiis mari se committit Italiam peti- 
turus , unde eius maiores orti ferebantur. Huc tandem 

Eost varios casus appellit, excipiturque humaniter a rege 
atino, qui Laviniam filiam ei uxorem adiungeret, nisi 
Turnus, Rutulorum rex, adversaretur. Hic Laviniae nu- 
ptias iampridem ambiens, Aeneam gravi bello petit ; sed 
proelio tandem interfectus , sponsam Troiano victori et 
regnum habendum permittit. 

In hoc poemate, quod duodecim libris continetur, huc 
omnino spectavit po6ta , ut Aeneae in Italiam adventum 
atque imperium Romanorum a Troianis constitutam cele- 

Saturn., vl, l, «; CaiusRabiriusa Velleio (il, 36), Quin- 
tiliano (x, 1, 90) et Seneca (De benef., vl, 3) memoratus ; M. 
Furius Bibaculus, aliique quorum opera desiderantur 
(V. WEiCHERT, De Hostio poeta Comment. Grimon. 1829, in-4^; 
De C. Valgio Rufo; Grimon. 1837, in-4'; De L. Vario; 1829-1831, 
in-4^ De M. Furio Bibaculo ; Grimon, 1826, in-4'). 
(1) Heyne, Vita Virg. 



Digitized by 



Google 



UB. II. - CM>. HI. 63 

braret. Utrum hic Aeneae in Italiam adveivtus inter hi- 
storicas narrationes an inter fabulosas sit recensendus, 
nihil* sane ad nos. Huius quidem loci est notare , hanc 
esse Virgilianae Aeneidos actionem praecipuam , quae 
unius ferme anni spatio consistit. Si autem quaeramus 
quibusnam episodiis praecipua haec poematis actio ex- 
ornetur, sese nobis prae caeteris offerunt Didonis amo- 
res in libro quarto , ludorum atque inferorum descri- 
ptio in quinto et|sexto, Nisi atque Euryali amicitia in nono. 
Complura,. uti nuper innuebam, e graeco^ fonte duxit 
noster ; quin et universi fere poematis olxovo/Afav ox 
Homero est mutuatus (i). Unde iam illud conficitur , 
Virgilium minus fecundo ingenio in rebus inveniendis 
usum fuisse quam* Homerum ; at in perficiendis exor- 
nandisque longe graecum poetam a romano superari. Et 
revera Aeneis Virgiliana, praestantissimum atque unicum 
exemplar poetici ornatus, elegantis et hiagnifici a do- 
ctioribus semper habita est. Sunt qui arbitrentur, Vir- 
gilium in quibusjlam claudicare, quae pertinent ad per- 
sonarum picturas, quas in poema suum'invexit (2). Ve- 
rum haec et alia nonnulla , quae a criticis in vAegeide 
passim fuerunt notata, ea profecto non sunt,^quae me- 
ritam poetae commendationem detrahant. Et revera ipsi 
romani scriptores, Virgilii aequales , summis laudibus 
hoc poema extulerunt (3) ; Quintilianus (4) autem scri- 

(1) Ad Homerum atque Apollonium Rhodium potissimum 
respexisse Virgilium constat. Vide in hanc rem Heyne , Dis- 
guisit. I, De carmine epico Virgilii ; Disquis. il, De rerum in 
Aeneide Iractatarum inventione. — Wyttembach, iBihl. crit. , 
P. vl, pag. sn. — TissoT, Etude sur \irgile, compari avec 
tous les poUes ipiques et dramatiques anciens et modernes. 
Paris 1826; in-8°. — M. Marcacci opellam, cui titulus : Eneide 
eoi confronti e le imitazioni di varii scrittori antichi e mo- 
derni. iivorno.i836, in-8'. 

(«) V. MARKLANii, A d Statii Sylvas Praefat. 

(3) OviD., Am., iil, 337. Propert., Eleg., il, 25, 66. 

(4) De inst. orat, x, 1, 85. Cf. Heyne, De carmine epico» 
8 17. — L. Lerch, De morum inVirgilii Aeneide liabitu. Bonn. 
1836, in-8'. — Antiquitates Virgilianae ad vitam populi rom. 
descriplae. Bonn. 1843, in-8*. 



Digitized by 



Google 



64 HISTORIAE GRITICAE 

bere non dubitavit, Virgilium ab Homero secundum , 
caeteris omnibus longe esse anteponendum (1). 

§2. 
Puhlius Ovidius Naso. 

Ad epopoeiam proxime accedunt po^mata quaedam 
heroica, cuiusmodi sunt Catulli carmina /n nuptias Pelei 
et Thetidos (2), De Coma Berenices; C. Helvii llinnae (3) 
carmen cur Smyrna nomen fuit, aliaque id genus (4) , 
in quibus ]^o6ta descriptionibus praesertim, et historicis 
aut fabulosis narrationibus indulgere consuevit (5). Ho- 
rum sane poematum celeberrima Ouidio accepta sunt 
referenda. 

Hic equestri eademque opulenta familia ortus Sulmone 
in Pelignis anno urbis conditae dggxI, Romae clarissimis 
primum grammaticis et rhetoribus, postea vero iurispru- 
dentiae , cogente patre, operam dedit. Athenas deinde 
studiorum causa profectus est ; unde Romam reversus 
causas oravit in foro, atque amplissimis reipublicae mu- 
neribus est perfunctus. Sed mox fori pertaesus, ad man- 
suetiores musas rediit, et poesin praesertim excoluit , 
cuius studio, vel a pueritia, mire llagrabat. Habuit no- 
ster uxores tres, quarum duas repudiavit ; cum tertia 
vero vixit coniunctissime atque amantissime. Floruit 

(1) Brevia quaedam exstant pogmata, quae vulgo Catale- 
ctorum Virgilianorum homine donantur. Sunt autem Culex, 
Giris, Copa, Aetna, Dirae, Priapeia,Morelum. 
Sed inter eruditos satis non constat, utrum Yirgilio sint tri- 
buenda, nec ne. 

(2) V. C. MtiLLER, Spicil. animadversionum in Catull. Ham- 
burg. 1836, in-8% p. 6. 

(3) V. Weichert, De Helvio Cinna po6ta. Grimmae 1822 , 
1823, in-4^ 

(4) Huc pertinent Tulliana quaedam carmina (V BaHR, op. 
cit., lib. II, c. 5), quorum perpaucae extant reliquiae, et Ho- 
meristarum latinorum poemata (V. Wernsdorf , Homeristaa 
latini, eorumque fragmenta; Po6tt. lat. min. Tom. iv, p. 567)^ 

(5) Recentiores appellant Poemi narrativi e descrittivt 



Digitized by 



Google 



LIB. II.- CAP. III. 65 

aequalium omnium poetarum familiaritate, atque ob in- 
genii praestantiam Augusto quoque carus fuit. Nihil 
autem in vita Ovidii maiore animadversione dignum 
videtur , quam eius exilium. Nimirum quum quinqua- 
^esimum iam aetatis annum esset praetergressus, Caesaris 
Augusti offensam incurrens, Tomon in oppidum Moesiae 
inferioris, ad Pontum Euxinum relegatus fuit ; ubi no- 
vem ferme post annos decessit (1). Multi multa dispu- 
tarunt (2) de caussa exilii Ovidiani ; at quid tandem 
hac de re sentiendum sit nobis non est compertum. 

Ovidius praecipuam sibi copiae, facilitatis atque ele- 
gantiae laudem quaesivit Metamorphoseon libris xv, versu 
hexametro conscriptis. Namque innumeros mythos, nulla 
inter se cognatione devinctos , tam commodo artificio 
composuit, ut unum et continuatum poema conficeret , 
quo a mundi origine usque ad lulii Caesaris mortem 
nos deducit. Quo in carmine modo bistorici, modo dra- 
matici scriptoris partes agens, tanta doctrinae varietate, 
totqujB insignibus verhorum et sententiarum luminibus 
orationem distinxit, ut maiima voluptate afiiciantur le- 
ctores (3). Quid vero si poetae exihura non obstitisset, 
quominus extrema huic poemati manus accederet (4) , 
quae luxuriantis ingenii f^tihtatera castigaret ? 

Praeter Metamorphoses, aliud etiam Ovidii poema exi- 
lio fuit intermissum, narrationihus pariter ac descri- 
ptionibus intextum; Faslorum nempe libri, quorum sex 
tanturambdo exaravit, quum in animo haberet duodecim 



(1) Ovidius ipse (Trist., iv, 10) patriam snam et genus et 
vitam describit. 

(3) Vide OviD., Trist, il, 103, 207 ; iil, 5, 49. — Cf. Roque- 
>ORX, Dissert sur Vexil d'Ovide. Moulins 1743, in-8". — Eg- 
GBB, Examen des historiens d'Augusie. p. 69. — Villenavk , 
Vie d^Ovide. Paris 1809. — Discorai del cav. Ermol. Federigo. 
Milano 1844, in-4'' {Bibl. ital. 1844, tom. ix, fasc. sn, p. 389 , 
S91). — Tjraboschi, Stor. della lett. ital. ; vol. I, p. iil, lib. 3, 
§35. 

(3) V. GiERiG, Coramentat. de opere metamorph. Ovid. — I. 
C. ScALiG., Poet. vl, 7 

[/^ Consule in hanc rem Trist., I, 7, v. 13-30. 



Digitized by VjOOQIC 



66 fllSTORIAE CRITICAE 

conscribere, qui totidem anni mensibus responderent. 
Eleganti hoc carmine elegiaco, romanum calendarium 
secutus, festorum et ludorum originem ac rationem ce- 
cinit, mnltaque ad romanas antiquitates spectantia nobis 
prodidit, quae frustra apud alios scriptores requiri- 
[inus (i). 

CAPVT IV. 

DE POESI DIDACTICA. 

§^- 

P. Virgilius Maro. 

Insigne illius poeseos decus, quam ^iJaxnxyjv Graeci 
vocant, tulit aetas Augustea P. Virgilium Maroneniy qui 
in quatuor Georgicorum libris praecepta de agris colendis 
complexus est. In primo agit de terra aranda ; in se- 
cundo de arboribus et plantis solo committendis; in tertio 
de pecorum cultu ; in quarto demum de apibus et mel- 
lificio. Quemadmodum vero in Bucolicis exemplar sibi 
Theocritum proposuit; ita in Georgicis videtur ad He- 
siodi opus respexisse, quod inscribitur : "Epya xai 'Hjuiepa/. 
Georgica, ut reliqua huiusce generis poemata, forma 
dumtaxat differunt a libro, in quo artis aut disciplinae 
cuiuslibet praecepta tradantur. Hinc manat , duo prae- 
sertim in hoc carmine esse spectanda. Et primo quidem, 
ut certo quodam ordine res exponantur ; deinde ut om- 
nibus, quibus fieri potest, poeseos veneribus exornentur, 
ne arida et ieiuna praecepta taedium afferant lectoribus. 

Quibus quidem virtutibus omnino commendantur Geor- 
gica Virgiliana, quae, doctorum iudicio, omnium expo- 
litissimum et perfectissimum opus habentur, quae a Man- 
luani poetae ingenio sint profecta. In his videlicet mirus 

(I) I. C. ScALiG., Poet. vl, 7. — Elster, Observationes ad 
». Ovidii Fast., lil). vl. Helmstad. 1840, in-4*. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. -CAP. IV. 67 

ordo elucet, maxima in tradendis praeceptis diligentia , 
picturae vividiores opportune positae, dictio laeta , flo- 
rida et poetico ornatu semper laudanda , qua res vel 
humiliores splendorem concipere videntur. Praesertim 
vero Virgilianum ingenium in episodiis seu digressioni- 
bus spectatur, cuiusmodi sunt prodigia , quae Caesaris 
necem secuta sunt, Italiae laudes, vitae rusticae felicitas, 
postremo Aristaei fabula, quae a viris elegantioribus 
qualib^t aetate summis laudibus fuit celebrata (i). 

§2. 

P. Ooidius Naso. - P. Terentius Varro Atacinm, - Gratius 
Faliscus. - Aemilius Macer. - M. Manilius. - Lucilius 
lunior. - Caesar Germanicus. - C. luiius Hyginus. 

Ad didacticam poesin pertinent etiam Ovidiani libri 
De arte amandi^ De remediis amoris, De medicamine faciei 
et Halieutica , de quibus dicemus , quum sermo erit 
de carminibus elegiacis. Nec praetermittendus Terentius 
Varro^ cuius fragmenta ex libris navalibus collegit Wem- 
sdorfius (2), aut Gratius Faliscus, qui Cynegeticon car- 
mine heroico exaravit (3), aut Aemilius Macer , auctor 
carminis de avibus, de venenatis animalibus et de vir- 
tutibus herbarum (4), aut Marcus Manilius^ cuius hodie- 
que supersunt Astronomicon libri quinque (5), aut Lm- 



(1) V. E. Tegner, Dissert. de digressionibus in Georgic. Virg. 
Lund. 1799. 

(2) Poetae latini minores. Altenburgi 178:8, in-8*. 

(3) Wernsdorf., loc. cit. 

(4) OviD., Trist., IV, 10, 43: Saepe suas volucres legit mihi 
grandior aevo, Quaeque necet serpens, quae iuvet herba Macer. 
— Exstat Macri carmen De virtutibus berbarum cum comment.; 
ed. Basileae 1581, in-8*. 

(5) Manilii libros cum commentario edidit los. Scaliger. Pa- 
risiis 1579, in-8*. — Cf. Fr. Iacob, De Manilio poeta. P. I. qua 
de eius nomine, patria et ingenio quaeritur. Lubec. 1835}, in-4*. 



Digitized by VjOOQIC 



68 HISTORIAE CRITICAE 

ciliits lunior, cuius carmen adhuc legimus de Aetna H), 

aut Caesar Germanicus^ qui Arati Phaenomena versiDus 

^v latinis expressit (2), aut demum C lulius Hyginus, Au- 

:/!k}y gusti libertus, qui Poelicon Astronomicon condidit libros 

qnatuor (3). ^ "^ *" 

CAPVT V. 

DE POESI BUCOLICA. 

P. Virgilius Maro, 

Bucolicum carmen vetustioribus populis haud ignotum^ 
in Sicilia primum excultum ferunt, ubi mitis coeli tem- 
peries, pinguia pascua, atque innumeri greges ultro 
poetas ad canendum de re jpastoritia impellere debue- 
runt. Prae caeterie autem Theocritus huic po^seos ge- 
neri singularem venuslatem conciliando, pastoritiae vitae 
innocentiam et delicias sic adumbravit, ut carminibus 
suis mira quadam suavitate homines perfunderet. Et c[uo 
facilius siculus poeta legentium animos teneret, potius- 
quam agros, greges, pastores et silvas descriptione per- 
petua nobis exhiberet, dramatis formam selegit, quo pa- 
stores inter se coUoquentes inducuntur. 
'. Theocriti vestigiis ingressus VirgiliuSy pastoralis vitae 

felicitatem commode versibus effinxit. In hoc tamen plus 
artis apparet, quam in graeco poeta, cuius idyllia sin- 
cera quadam simplicitate potissimum commendantur. 
Neque id mirum. Virgilius enim politiorem aetatem na- 

(1) Hoc carmen Virgilio olim et Comelio Severo tributum 
Wernsdorfius, vir doctissimus Lucilio, germano auctori vindi- 
cavit. Hic est Lucilius ilie, ad quem exstant L. Senecae epi 
stolae. 
(S) Bononiae primum in lucem prodierunt an. mcccclxxiv , 
(3) Huius opera omnia perierunt. Fabulae autem cclxxviI, et 
Po^tica Astronomica, quae sub eius nomine feruntur, ob stiii 
ineiegantiam ab aetate Augustea abhorrere videntur, ac pro- 
pterea a criticis cuipiam sequioris aevi grammatico tribui con- 
sueverunt. Y. Schepfer, De Hygini script. fabular. aetate atque- 
stilo (in edit. Mythograpborum). 



Digitized by 



Google 



LIB. II. -CAP. VI. 09 

ctus, miilta necessario ad pastorum vitam spectantia 
exornavit, quae nude atque ad rei veritatem expressa, 
superbae Romanorum aures fastidiosius repudiassent (1). 
Decera omnino exstant Eclogae Virgilianae, quarura 
argumenta, si quartam, sextara et deciraam excipias, 
haec ferme sunt: aut pastoris questus ob absentem at- 
que infidelera puellara, aut duo pastores cantu inter se 
certantes, atque alternos versus fundentes. Stilus tenuis 
est, qualis eclogara decet; ornatior tamen et comptior, 
quam in siculo poeta. 



CAPVT VI. 

DE SATYRA. 

§1. 

M. Terentius Varro. 

Illud satyrae genus, quod Ennius primura et Pacu- 
vius excogitarunt, excoluit etiara M, Terentius Varro, 
natus Roraae anno urbis conditae dgxxxviiI. Pauca sunt 
ad eius vitara pertinentia , quae ex veteribus scriptori- 
bus, aut ex ipsius librorura fragraentis liceat haurire, 
eaque, raaxiraa ex parte, coniectura tanturaraodo nitun- 
tur (2). Illud certo constat , Varronera , honestissirais 
reipublicae rauneribus naviter perfunctura, exardescente 
bello civili, Porapeianas partes secutura fuisse; postea 
%vero in Caesaris gratiara receptura, ab eoque bibliothe- 
cisgraecis et latinis praefectura, reliquara aetatera procul 
a republica habendara decrevisse. Quaraquara vero a par- 
tibus reipublicae ipsius aniraus liber erat; attaraen post 

(1) I. Caes. Scalig., Po6t. vl, 5. — SPOHNetlACOB., Quaestt, 
Epp., p. 171. — I. G. Mensel, Diss. de Theocrito et VirgiL 
po6t. bucolic. Golting. 1766, in 4*. — C. Hunger, De Boma- 
norum po^si bucolica. Hal. 1811, ln-8°. 

(2) V. -lusT. DoR. GuiL. Pape, Diss. hist. lit. de M. Terent. 
Varrone. Lugd. Batav. 1835, in-8*. 



Digitized by 



Google 



70 lIISfOKIAE CRITICAE 

Caesaris caedem, bello civili renovato(l), una cum Ci- 
cerone in proscriptorum numerum relatus, vix Trium- 
virum crudelitatem evasit. Tranquillatis rebus, quum 
extremum vitae tempus in litteris transegisset , nonage- 
simo aetatis anno acquievit. 

Ennianae salyrae vario metro erant conscriptae, nunc 
heroico, nunc elegiaco, nunc phalaecio, nunc iambico. 
Varro solutam etiam orationem versibus immiscuit, et 
satyras suas Menippeas appellavit a Menippo, philosopho 
cynico, qui primus apud Graecos ad carpenda hominum 
vitia acriore hoc scribendi genere usus est (2). De nu- 
mero (3) et praestantia (^) huiusmodi satyrarum nihil 
certi iam potest affirmari; omnes enim temporis iniuria 
interciderunt. 



Q. Horalius Flaccus. 

Lucilianam rationem in duobus satyrarum libris se- 
cutus est Q. Horaiius Flaccus, Venusii natus in Apulia 
anno urbis conditae dclxxxviiI. Hic patrem habuit li- 
bertinum, a guo Romam puer deductus, ibi liberalibus 
disciplinis fuit institutus. Inde in Graeciam se contulit 
philosophiae discendae causa, uti mos erat adolescentum 
romanorum. Quumque Athenis versaretur, annum aeta- 
tis agens tertium et vigesimum, a M. Bruto ad civile 

(1) An. ab urb. cond. dccx. 

(2) Hasce satyras memorat Varro ipse apud Tulliura (Acade- 
micorum posterior. I, 2) quura ait: In iliis veteribus nostris, 
quae Menippura imitati, non interpretati, quadam hiiaritate 
conspersiraus, raulta adraixta ex intima philosophia, raulta 
dicta dialectice. 

(3) Octo et octoginta Varronis satyrae vulgo enuraerantur , 
quarura reliquias collegerunt Rob. et Henr. Stephani in fra- 
gmentis poetarura. 1564, in-8*. — Ausonius Popma, Franecke- 
rae 1589, in fol. — Fr. Oehler. Lipsiae 1844, in-4'. 

(4) V. Fr. Ley, pe vita scriptisque Menippi Cynici, et De 
satyra M. Terentii Varronis. Cbion. 1843, in-4'. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. VI. 71 

bellum excitus contra Antonium et Octavianum, tribunus 
militum iperuit, et proelio Philippensi interfuit. Itaque 
victus et |>onis paternis exutus , premente paupertate , 
ad poesim se convertit. Hinc Maecenatis amicitiam de- 
meruit, ac per eum subinde Augusto reconciliatus, utri- 
que carus fuit. Quamvis autem munus epistolarum scri- 
bendarum ab Augusto oblatum detrectasset , hic nihil 
plane recusanti succensuit, atque una et altera libera- 
litate eum locupletavit (1). Decessit annos natus septem 
et quinquaginta, haerede Augusto palam nuncupato. 

Quum esset Horatius a natura hilaris, urbanus, face- 
tus; praeterea elegantissimorum et principum virorum 
consuetudine floreret, neque ulli philosophorum disci- 
plinae nomen dedisset , ita in satyris ingenium suum 
effinxit, ut hominum errores et vitia non acerrime in- 
sectaretur, sed ridentis vultu et socratica quadam ironia 
vellicaret. 

Ad hanc lenioris satyrae rationem plurimum etiam 
contulit rerum romanarum conditio. Quum enim impe- 
rium sub unius dominatu quievisset , princeps autem 
magnificus et luxuriosus summa ope niteretur, ut ci- 
vium animos a pristinae libertatis recordatione avocaret, 
aulicum illud atque urbanum scribendi genus fuit in- 
vectum, quod referunt satyrae horatianae. 

Ad has proxime pertinent duo Epistolarum libri ad a- 
micos. Ac siquis a me forte petat, quodnam praecipuum 
inter satyras atque epistolas horatianas intercedat discri- 
men (2), aio, in satyris venusinum poetam huc spectasse 
ut vitia carperet; in epistolis autem hoc ei propositum 
fuisse, ut virtutem et honestatem praeciperet. A quibus 
epistolis, argumenti genere, aliquantulum discedit illa, 
quae inscribitur ad Pisones, Nimirum horatiana aetate 
malorum poetarum turba quaedam Romae provenerat , 



(1) SvET. m vita Horatli po6tae. 

(2) MoRGENSTERN, Db satyrae atque epistolae horatianae di- 
«crimine. Lipsiae 1801, in-4°. — Weichert. Prolusio l de Q, 
Horat. Fl. epistolis. Grimmae 1826, in-4". 



Digitized by 



Google 



72 HISTORIAE CRITICAE 

qui a pulcri serisu abhorrentes, tumorem quemdam ver- 
borum, atque inanem sententiarum strepitum adamarent. 
Ne pravo istorum exemplo caeteri corrumperentur, Ho- 
ratius L. Cali)urnium Pisonem eiusque filios delegit, ad 
quos hanc epistolam mitteret, in qua praecepta ad ar- 
tem poeticam spectantia nullo certo ordine congessit, 
quemadmodum in epistolis solemus, in quibus liberius 
cogitationes nostras cum amicis communicamus (1). 

Caeterum horatiana scribendi ratio tum in satyris , 
tum in epistolis in universum tenuis quidem est ac pene 
pedestris, sed naturalis, elegans, pura, venusta, fluens 
aequabiliter (2), uti scriptorem decebat, qui acuto in- 
genio praeditus, et multo rerum usu subactus, verissi- 
mis coloribus omnia referret (3). 



CAPVT VII. 

DE POESI LYRICA. 
§ 1. 

C. Valerius Catullus, 

Priusquam de lyricis romanis dicamus, haec praeci- 

Kienda videntur studiosis, ne idem iudicium de lyrica 
lOmanorum poesi ac de graeca ferendum esse arbitren- 
tur. Graeci nimirum poetae sponte veluti e terra enati, 
et suo se ingenio relinquentes , omnia naturae, nihil 
aliis debuerunt. Apud Graecos lyrica poesis, non secus 
ac musica, ludos solemnes, sacrificia, publica festa co- 

(1) I. G. Ek. Gomment. acad. de Q. Horat. Fl. epist. ad Pis. 
Londini Gothor. 1833, in-8*. 

(2) V. Ulrich. De salyris horalianis. Vratislav. 1827, in-4^. 
— Klotz. Lecliones venusin. 

(3) Sunt qui inter latinas satyras duo etiam carmina recen* 
seant, quorum unum Virgilio olim, postea Valerio Catoni tri- 
butum, inscribitur Dirae; alterum vero ad Ovidium pertinet, 
qui sub Ibidis nomine inimicum quemdam suum exsecratur. 



Digitized by 



Google 



LIB. 11. - GAP. VII. 73 

mitabatur. Hinc factum est, ut huiusrriQdi carmmis ge- 
nus, publicis pariter ac privatis rebusimmixtum, apud 
ipsos quam latissime pateret, atque a multis excultum, 
effigiem graeci ingenii penitissime exsculptam referret. 
Apud Romanos e contrario, diversa rerum publicarum 
conditio, diversa instituta lyricae poesi minus favebant. 
Lyricae po6seos illecebrae et leviora carmina minus iu- 
cunda illorum auribus contingere debuerunt, qui toti 
essent in armis tractandis. Romanorum animi bellicis la- 
boribus dufati, et severioribus disciplinis intenti, serius 
omnino in hasce amoeniores artes incubuerunt (1). Po- 
stea vero quam ad humaniora studia se contulere, Grae- 
corum vestigia sectiti, versus et orationem ad graecam 
pulcritudinem prorsus effingebant ; ita ut lyrica poesis 
apud Romanos non nata, sed a Graecis translata videretur. 

Praeter Hostium^ Laevium et C. Licinium Calvum^ quo- ^ 
rum/tantummodo exstant fragmenta (2), qui lyricam vv"'- r 
poesin apud Romanos excoluerunt omnino duo enume- ^v/ c^-^^^t l 
rantur, Caius Valerius Catullus et Q. Horatius Flaccus^ i:^oiH 
^gregiis sane virtutibus laudandi. 

Caius Valerius Catullus , claro genere ortus anno -ab 
urbe condita dclxviI, patriam habuit Sirmionem, penin- 
sulam Benaci lacus in agro veronensi. Romam perdu- 
ctus a Manlio Torquato, dum genio et amoribus ibi in- 
dulgeret, complures doctos et principes viros amicitia 
devinctos tenuit; inter quos recensentur praesertim Cor- 
nelius Nepos, M. Tullius Cicero, Manlius Torquatus , 
Cornificius et Asiniu^ Pollio. Quamvis autem noster ne 
quadragesimum quidem aetatis annum attigerit (3), fuere 
tamen qui multo plura carmina ei tribuerent , quam 
quae hodieque leguntur (4-); in quibus condendls ma- 
xima metri varietate usus est. 

(1) Galvani, op. cit., pag. 394. 

(2) Horum fragmenta coUegit Aug. Weichert in libro, qui 
inscribitur: Po^larum latinorum Hostii, Laevii, Calvi vitae et 
«arminum reliquiae. Lipsiae 1830, in-8*. 

^3) Dicitur Catullus obiisse Romae anno urb. cond. dccv. 
A) Ceritum ferme et sexdprim Catulli carmina exstant. — 



Digitized by 



Google 



74 historim: criticae 

Lvrica haec veronensis poetae carroina pnro quodam 
candore, et nativ^, non adscita venustate nitentia, ma- 
ximis laudibus extulerunt acerriroi iudicii viri (i). Et 
Gellius (2) quidem, inter veteres, elegantissimum poe- 
tam dicit, et fluentes illius carmtnum delicias comme- 
morat. Inter recentiores autem Boucheronus (3) locu- 
pletem aureae latinitatis auctorem , ac poetam longe 
venustissimum vocat. Et merito quidem. Namque vero- 
nensis hic noster facetus, urbanus, ac praestantissimo 
ingenio a natura donatus, graecis litteris erat imbutus. 
Neque solum graecas sententias in rem suam derivavit; 
sed graeca etiam vocabula latinis vocibus omnino est 
interpretatus. Quod inter caetera testantur et Sapphus 
ode suavissima, et Callimachi elegia, quas iucundissi- 
mis carminibus latine reddidit. 

CatuUus epigrammatum (4) quoque egregius auctor fuit, 
m guibus laudantur praesertim liberales ingenui hominis 
ioci, multo urbanitatis sale adspersi. At praecipuam sibi 
laudera vindicat ob epithalamium Pelei et Thetidos, in 
quo plane singularis dicendus est, sive oralionis leno- 
cinium spectes , sive sententias poetico et suavissimo 
quodam lepore distinclas, sive demum eximium artifi- 
cium, quo indiversis fabulis inter se connectendis ususest. 

Dolenduin sane, quod noster liberius ingenium suum 

Sunt qui huic perperam tribuant carmen, cui titulus Pervi- 
gilium Veneris, inquo Veneris et veris laudes celebrantur. 
ilii e contrario Q. Catulo Urbicario, vel Fioro, v«l aliis ad- 
scribunt. Hac de re V. Wernsdorf., Po6t. latin. min., tom. iil, 

pag. 425; IV, pag. 854. 

(1) CORN. Nep. in vita Attici, xil. — Ovid., Amor., iil, 9. — ►. 
TiBULL. , iil, 6. — Vell. Paterc, iI, 36. — Plin., Ep. iv, 
14. — QuiNTiL., Inst. orat., x, 1, 98. — Martial., x, 78. 

(2) Noct. Att., XIX. 9. 

(3) In praefat. ad Catull.; edit. Taurin. an. mdcccxx, in-S'*. 

(4) Praeter Catulli epigrammata, nonnulla passim a veteri- 
bus memorantur a lulii Caesaris , Ciceronis , Cornelii Galli , 
Lucii Manitii, Virgilii, aliorumque ingenio profecta. Sed quum 
haec pauca admodum sint, optimum factum existimavimus in 

£erbrevi boc nostro commentario, de epigrammatoerraphis 
uiusce aetatis singiliatim non disserere. 



Digitized by 



Google 



. LIB. II. - GAP. VII. 75 

secntus , cOTnprara 'Tri epigrammatis minus verecunda , 
nonnulla etiam obscena inseruerit, a carminum nitore 
et venustate omnino abhorrentia. Nec desunt qui po6- 
tam nostrum criminentur, quod in digressionibus et 
comparationibus nimius, longioribus etiam et durioribus 
verbis plus aequo indulserit (1). Quae quidem parcius 
omnino et circumspectius iii Catullo culpanda, merito 
improbantur, quum ineptus imitator ea studiosius con- 
sectetur. 

§2. 

Q. Horatius Flaccm. 

At lyricorum princeps apud Romanos habetur Q. Ho^ 
ratius Flaccus (2); insurgit enim aliquando, et plenus 
est iucunditatis et gratiae, et variis figuris et verbis fe- 
licissime audax (3). Quare Quintilianus (4-) hunc lyri- 
corum fere solum dignum qui legatur dicere non du- 
bitavit (5). 

Horatius primus apud Romanos stilum sic adhibuit , 
ut cum Atticis de urbanitale (6) contenderet. Hoc au- 
fem est consecutus, nescio quid argutum verbis indendo, 
quo viK conspicienda rerum confinia et repugnantias 
posset exprimere. Hinc Quiritium sermo, non tam vo- 
cibus quam coloribus adauctus, versutam plane celeri- 
tatem et urbanos sales ab eo habuit, quibus antea ca- ^j 
ruerat. Quij gnim ultimam, ita dixerim, manum accepisset, ^ 
vel in anKqua vitae simplicitate, vel in bellicis expedi- 
tionibus, vel demum inter tribunicios clamores et vul- 
nera, quae rempublicam exhauserant? 

(1) SCALIG., Po6t., vl. 

l^) Exstant Horatii carminum sive odarura iib. iv; epodcn 
lib. 1; et carmen seculare. 

(3) V. Klotz, De felici audacia Horatii. len. 176«. 

(4) De instit. orat., x, 1, 96. 

(5) V. I. Caes. Scalig., Po6t., V. 7. 

(6) QuiNTiL., op. cit., vl, 3, 17. 






Digitized by 



dBoQle 



ogle 



76 HISTORIAE CRITICAE 

Fuere tamen qui hunc nostrum reprehenderenl (i), 
quod in Graecis defixus, mu^eum quoddam opus con- 
fecerit, affabre quidem expolitum, at ex Pariis et Lesfeiis 
lapillis compositum. Quoa quidem non ita est intelli- 
gendum, ut Graecorum imitationem arguendam in Ho- 
ratio arbitremur. Quamquam enim Graecorum fuit stu- 
diosissimus (2); ex patriis tamen moribus atque ex suo 
ingenio romuleam plane vim, et splendidam hausit bre- 
vitatem, qua in gravioribus argumentis Pindari magni- 
ficentiam feliciter compensavit. Et multi quidem graeci 
scriptores nunc desiderantur, quos ille prae oculis habuit; 
sed in celebrandis domesticis factis tam propriis cotori- 
bus usus est, ut ab eorum nemine sumi potuerint (3).- 
£t revera omnino suus apparet Horatius quotiescumque 
in patriis argumentis versatur; veluti c^utim Augustum 
ei Drusum celebrat ob victorias de hostibus relatas; vel 
quum in civiles discordias, aut in sui seculi luxum in- 
vehitur. Tunc enim romana virtus in eius carminibus 
elucet, quam non aliunde, quam ex diviniore sua na-' 
tura feliciter expressit. 

CAPVT VIII. 

DE ELEGIA. 

§1. 

C. Valerius Catullm - Albius Tibullus. 

Quamquam virile et ferox Romanorum ingenium a 
leviorum carminum lusu abhorrebat; Augustea tamen 
aetate, quum et graecae artes in urbem invectae , et 

(1) V. Weichbrt, Comm. de Q. Horatii Fl, obtrectatoribus. 
Grimmae 1821, in-4'. 

(«) V. Wensch, De Horatii Graecos imitandi studio ac ra- 
tione brevis expositio. Wittemberg. 1829, in-4^ — Rotter, De 
Horatii studiis graecis. Gleiwitz 1836, in-4\ 

(3) BouGHERON. in praef. ad Horat.; edit. Taurin., an. mdgccxxx. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. VIII. 77 

imperantis consilia cives ad elToeminatam quemdam Isin* 
guorem inclinarent, Gatullus (1), Albius Tibullus aliique 
ad elegias quoque exarandas animum adiunxerunt. Quo 
factum est, ut Quintilianus (2) testaretur, Romanos ele- 
gia quoque Graecos superasse (3). 

Tibullus equestri familia Romae ortus anno urbis con- 
ditae dgxg, florenti adhuc aetate decessit, quum annos 
ferme quadraginta esset natus. Pro generis dignitate 
liberaliter institutus, egregiam litteris operam dedit, et 
de more iuvenum romanorum strenue etiam militavit. 

Tibulli elegiae (4-) iucundo sententiarum candore prae- 
sertim commendantur, et inaffectata illa stili simplici- 
tate, qua fit, ul carmina ex illius ingenio niillo prorsus 
labore fluxisse videantur (5). Praeterea quum Tibullus 
multus fuerit in amoribus , ipsius elegias illa coloris 
moestilia comitatur, quae amatoribus perfamiliaris esse 
consuevit. Hinc vere cecinit Ovidius (6) : 

Donec erunt ignes arcusque, Oapidinis arma, 
Discentur numeri, culte Tibulie, tui. 

§2. 
Sextus Aurelius Propertius. 

Sex tantum annorum spatio a Tibullo distat Sextus 
AureHus Propertius ; natus est enim anno urbis conditae 
Dcxcvl. Hunc aiunl ex Umbria ortum fuisse ; at quanam 
urbe omnino incertum est. Videtur autem ultra quin- 
tam et sexagesimum aetatis annum vitam suam pro- 
duxisse. 

(I) Omnino tria sunt Catulli carmina elegiaca, quorum prae- 
cipuum illud est, quod inscripsit: De Coma Berenices. 
m Op. cit., X. 1, 93. 

(3) V. GuiL. Hertzberg, De po6tarum elegiac. apud Romanos 
principum ingenio et arte. Halberstad 184J8, in-4". 

(4) Scripsit Tibullus elegiarum iib. iil, carminum iib. I. 

(5) HoR., Epist., I, 4; Vell., iI, 36. — De A. Tibuili vitaet 
carmin. disp. scrips. Fr. A. G. Spohn. Lip. 1819. —DeA. TibuJli 
rita et carm. dissert. Ph. De Golbbjiy. Paris. 18JJ4. 

(6) Amor., I, 15, 28. 



Digitized by V^OOQIC 



78 HISTORIAE GRITIGAE 

Quatuor elegiarum libros scripsit, in quibus caelebs 
ipse Cynthiae, sive Hostiae cuidam nuptae blanditur. In 
hoc, si minor quam in Tibullo suavitas elucet, at maior 
inest sententiarum vis. Ad haec in Propertio singularis 
quaedam doctrina, et absolutissima ars occurrunt, qui- 
lus ad poetas Alexandrinos accedit. Prae caeteris autem 
Callimachum secutus, se Romanorum Gallimachum ap- 
pellare non dubitavit in elegia prima libri quarti (i). 

Non desunt qui Propertium arguant, quod in carmi- 
nibus suis fabulas fabulis ita subtexat, ut subobscurus 
|nterdum sit, atque a proposito argumento recedere vi- 
deatur. At siquod in hac re vitium est , tot virtutibus 
tamen nitet, ut acerrimi iudicii viri prorsus ambigant , 
Tibullo an Propertio primae sint deferendae. Ille enim 
^b ingenua quadam venustate, hic a sententiarum alti- 
tudine et eruditione laudandus ; ille totus est romanus, 
in hoc fere graeca sunt omnia (2). 

§ 3. 

P. Ovidius, - Aulus Sahinus. - 7'. Valgius Rufus - 
Cornelius Gallus, - C. Pedo Albinovanus. 

Omnibus poetis, quos hactenus memoravimus, ingenio 
et iuvenili quadam copia longe praestat Ovidius, qui in 
vita gravissimo infortunio afflictata, nec tarien ad diu- 
turnum tempus producta, utpote quae sexagesimum an- 
num non excessit, multo plura scripsit, quam caeteri , 
quae innumeris virtutibus commendantur. 

Primae inter Ovidii opera elegiaca occurrunt Heroi- 
des (3), sive epistolae una et viginti, in quibus feminae 

(1) V. I. CiES. ScALiG., Poet., il. 7. — Laharpk, Lyc^c, III, 
pag. 89. 

(2) Vide elegantem utriusque poetae comparationem apud 
Muretum Dedicat. ad schol. in Propert. (Opp., tom. il, p. 903 
et seqq.). 

(3) En Heroidum titulos: Penelope Ulyssi-Pbyll is 
Demophoonti-Briseis Achilli-Pbaedra Hip- 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. VIII. 79 

quaedam inducuntur viris aut amatoribus suis scriben- 
tes; item viri aut amatores feminis respondentes. Quam 
scienter in hisce epistolis sermonem distinxerit poeta, et 
in tanta casuum et personarum varietate cuiusque na- 
turam expresserit, quisque legendo perspiciet (1). 

Heroides excipiunt Amorum libri iil (2), in quibus 
Ovidius amantium ingenium , atque amores suos licen- 
tius effinxit ; tum Artis amatoriae praecepta, quae tribus 
etiam libris complexus est. Mox veritus, ne lasciviorem 
ac protervam musam boni improbarent, libellum exara- 
vit, quem inscripsit : Rem^dia amorum. 

Haec quidem amatoria carmina fudit antequam exsul 
urbe decederet. E contrario ipsius exsilio accepti sunt 
referendi quinque Tristium et quatuor Pontiearum epi- 
stolarum libri. In his dives quaedam ingenii vena lau- 
datur ; at perpetuis querelis, et earundem similitudinum 
frequentia pene fatigantur lectores. Postremo Sulmo- 
nensis copiam testantur elegiae De medicamine facieii 
NuXy et breve quoddam poemation versuum ferme sex- 
centorum , in quo sub Ibidis nomine Hyginum quem- 
dam, Augusti libertum, diris devovet. Aiunt , Ovidium 
huiusmodi libellum ad Calliivachi imitationem scripsisse, 
qui contumelioso quodam carmine, cui titulus Ibis, Apol- 
lonium Rhodium, discipulum in?ratum , acerrime esl 
insectatus (3). 



polyto-Oenone Paridi-Hypsipyle lasoni-Dldo 
Aeneae-Hermione Orestae- Deianira Herculi 
-Ariadne Theseo-C anace Macareo-Medea lasoni 
-Laodamia Protesilao-Hypermnestra Lynceo 
-Sappho Phaoni-Paris Helenae-Helena Paridi 
-LeanderHeroni-Hero Leandro-Acontius Cy- 
dippae-Cydippe Acontio. 

(1) BoucHERON. in praef. ad Ovid. Heroid., edit. Taurin., an. 
MDCCcxxiI. — Cf I. Caes. Scalig., Pogt., vl, 7. 

(«) Ex nonnullorum sententia Ovidius quinque libros De 
a m o r i b u s scripsit, ex quibus duos ipse dicitur flammis 
dedisse. Cf. in hanc rem Trist., iv, 10, 61 et seq. 

(8) Elegia De Philomela, aliaque nonnuUa, quae Ovidio 
tribuuntur, inter supposita sunt recensenda. 



Digitized by 



Google 



80 HISTORIAE CRITICAE 

Ad iudicium quod attinet de ovidianis carminibus (1) 
generatim proferendum, sic habeto, in ipsis elucere sin- 
^ularem quandam urbani ingenii vim atque ubertatem; 
incredibilem verborum celeritatem , qua tot fugientes 
fallenlesque rerum imagines potuit notare ; naturam 
praeterea graphice et molliter expressam. Sed hoc prae 
caeteris in Ovidio est animadvertendum, quo a reliquis 
po€tis latinis secemitur. Nimirum qua tempestate romani 
poetae toti essent in Graecorum imitatione, ipse unus e 
perpaucis fuit, qui nullius vestigia secutus, nuUi pulcri 
disciplinae addictus, vultum ubique suum sic servaret , 
ut varius quidem et multiplex, sed nunquam sui dissi- 
milis appareat. Nihil praeterea nisi vernaculum et roma* 
num depingit ; plane ut si deesset, multa ignorarentur, 
quae ad romanam Augusteae aetatis antiquitatem per- 
tinent. 

Praeter Catullum, Tibullum, Propertiiim et Ovidiuin, 
elegiacorum poetarum laudem tulerunt Aulus Sabmus (2), 
T. Vdgius Rufus (3) Gornelius Gallus a Virgilio lauda- 
tus (4«), C. Pedo Alhinavanus (5) aliique, quorum opera 
interciderunt (6). 

(1) Ovidii opera elegiaco carmine sunt conscripla, si Meta- 
morphoses excipias etHaiieatica,ln quinus condendisi 
carmine heroico usus esl. 

(2) Snnt qui putent, aliquot ex heroidibus ovidianis Aulo 
Sabino esse tribuendas, cuius nomine tres alias epistolas ha- 
bemus Ulyssis nempe ad Penelopem, Demopho- 
ontis ad Phyilidem, Paridis ad Oenonem. 

(3) De Rufo vide Tibull., iv, I, 180. — Cf. Horat., Od. il , 
9. 5; Satyr. I, 10. 82. 

(4) Ecl. X. - Fuit Corn. Asinius Galius, Asinii Poliionis filius, 
eximius po6ta, qui Euphorionem in latinum sermonem trans- 
tulisse , et amorum suorum de Cytheride libros iv scripsisse 
dicitur. V. Vossium ad Virg. Ecl. vl, 64. — Fabric, Bibl. lat. 
I, 14. 

(5) Huic tribuuntur Consolatio ad Liviam Augustam 
de morte Drusi Neronis; Fragmentum De naviga- 
tione Drusi Germanici per oceanum septentrio- 
nalem; Elegia in obitum C. Maecenatis. 

(6) V. SoucHAY. Troisi^me discours sur les pokes iUgiaques 
(Vol. xvl des M^moires de rAcad^mie des Inscr. et B6. LL.). 



Digitized by 



Google 



UB. II. - CAP. IX. 81 

CAPVT IX. 

DB HISTORIA. 



§1- 

(1. lulius Caesar. - Aulus Hirtius. 

Ex iis, quae libro superiore (t) a nobis disputata sunt 
de historicis romanis, iam patet quam yere Atticus di- 
ceret apud Tullium (2), historiam adhuc abesse litteris 
latinis. Namque ad Augusteam aetatem pertinent qui 
primum ad germanara historiam scribendam animum 
appulerunt ; atque horum nobilissimi feruntur luHus 
Caesar. Sallustius, CorneHus Nepos et T. Livius. 

C. tulius Caesar clarissima ortus est famiHa (3), anno 
urbis conditae dcliv (4). Admodum iuvenis flatnen Diaiis 
destinatus, CorneHam, Citinae consuHs^ fiHam , uxorem 
duxit. Mox, SyHa rerum summam oblinente, conquisitus 
ad necem, mutata veste, nocturno tempore Roma elap- 
st^ est. Quum autem , composita seditione civrti , in 
urbem rediisset, ad eloquentiae famam sibi comparan- 
dam , CorneHiim DolabeHam, virum consularem, repe- 
tundarum postulavit (5); eoque absoluto, Rhodum sece- 
dere statuit, et ad decHnandainii^ it»vidiam, et ut per otium 
ApdUonio Moloni, clarissimo lunc dicendi magistro, ope- 
ram daret. Romam» reversus tribunatum railitura et quae- 
sturam per suffragia popuH ad«ptiis esl; Quae^tori xtH^" 
rior Hlspania obvenit ; quui»que mandato praetof is Gades 
veflisset, animadversa, apud HercuHs tenvplum, Alexandri 

(1) Cap. vil. * 
{«)De leg.. I. «. 

(3) De genie luHa Y. Glangor., Onomast., pag. lU elseq^ 

(4) lulii Caesarls vitam narraturus ad Svetonium prae cae- 
teris respexi, eius ellam verbis usus, quantum breviUw patie- 
batur, cui potissimum studebam. 

(6) V. Dialog. de caussis corr eloq. xxxiv. 



Digitized by V^OOglC 



82 HISTORIAE CRITICAE 

Magni imagine, ingemuit ; et quasi ignaviam suam per- 
taesus, quod nihil a se memorabile actum esset illa 
aetale (1), qua Alexa^^der orbem terrarum iam subegls- 
set, missionem continuo ef&agitavit ad captandas quam- 
primum maiorum rerum occasiones in urbe. 

Ibi aedilis creatus, praeter comitium et forum et ba- 
silicas, Capitolium etiam ornavit porticibus ad tempus 
extructis. Venationes autem et ludos et gladiatorium 
munus una cum collega et separatim edidit. Conciliato 
sic popali favore, tentavit , ut sibi Aegyptus provincia 
daretur. Sed quum hanc, adversante optimatium factione , 
non obtiouisset , pontificaturri maximum petiit , et non 
sine profusissima largitione est consecutus. 

Praetor renuntiatus, detecta coniuratione Catilinae, se« 
natuque universo in socios facinoris uUimam statuente 
poenam, solus municipatim dividendos custodiendosque, 
publicatis bonis, censuit. Post praeturam cum M. bibulo 
ad consulatum evectus, quamdiu hunc magistratum gessit, 
unus omnia in republica ad arbitrium administravit. 

Sub idem tempus Calpurniam, L. Pisonis filiam, du- 
xit uxorem, et luliam filiam Cn. Pompeio collocavit ; 
quorum ea tempestate maxime valebat auctoritas. His 
potissimum adnitentibus, Caesar ex omni provinciarum 
copia Gallias elegit, quibus novem annos cum exercitu 
praefuit. Complura ibi gessit, ut ait Velleius Patercu- 
lus (2), vix multis voluminibus explicanda. 

Consul iterum, altiora iam meditans et spei plenfis ^ 
nullum largitionis aut officiorum genus in cives aut in 
milites publice privatimque omisit. Nec minore studio 
reges atque provincias per terrarum orbem alliciebat. 
Hisce artibus Caesar , dum in Galliis esset , quum o- 
ronium favorem captasset, sibi aditum ad dominationem 
aperuit, quam vel aetate prima iam concupiverat. 

Postea vero, devicto Pompeio multisque bellis confectis, 
quinquies triumphavit. Hinc dictator perpetuus , quum 

U) Annum tunc agebat tertium et trigesimum. 
H) Hist. rom., il, 46. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. IX. 83 

de ornanda instruendaque urbe, item de ordinando am- 
pliandoque imperio confplura in dies agitaret; quadriennio 
poslquam Pompeium beiio pharsalico devicerat et rem- 
publicam oppresserat, in curia a coniuratis confossus 
periit idibus martiis , anno urbis conditae septingente- 
simo decimo. 

Etsi tot tantisque negotiis distentus, animum ad Ht- 
teras excolendas ita adiunxit, ut Svetonius (1) testaretur, 
Gaesarem eloquentia et re militari aut aequavisse prae- 
stantissimorum gloriam, aut excessisse. In re gramma- 
tica etiam versalus, scripsit De analogia libros duos (4), 
praeterea Anticatones (3) totidem, carmina et libros quos- 
dam auspiciorum et epistolarum (4). Quae tamen Caesaris 
opera nunc desiderantur, si fragmenta quaedam exci- 

Kias, quae diligentissime grammatici coilegerunt. Verum 
odieque supersunt Caesaris De bello gallico Commenta" 
riorum libri septem, quorum singuli singulorum anno- 
rum res complecluntur; item De bello civili libri tres. 
Qui autem accedunt libri De bello alexandrino, africo et 
hispaniensi, omnium consensu, Aulo Hirlio tribuuntur , 
Caesaris familiari, qui octavum etiam librum gallici belli 
imperfectum supplevit; etiamsi Svetonius (5) scripserit, 
fuisse dubitatum, Hirtiusne an Oppius illorum auctor 
fuerit. 

Quol virtutibus niteant Caesaris commentarii apertis- 



0) Loc. cit., Lv. Cf. QuiNT., X, 1, 114. 

(«) QuiNTiL. 1,7, 34. Cf. TuLL. in Brut., lxxiI. Svet., lul., lvI. 

(3) Duae orationes sunt, quibus veluti ad iudices Catonem 
Uticensem accusavit adversus Tullii librum, quo eundem lau- 
dibus ad coelum tulerat. Svet. , op. cit., lvI.^X tull. , Ep. 
ad Attic, xil, 40; Topic, xxv. Tacit., Annal., iv, 34. Quintil., 
iil, 3, 28. A. Gell., IV, 16. 

(4) SvET., loc cit. A. Gell., xviI. 9. 

(5) Loc cit. — Herzog, ad Caes. bell. gall., p. 601— Schnbider. 
Disp. de Indagando belli hisp. scriptore. Vratislav. 1837, in-4* 
luvat hic animadvertere, nonnullos librarios manifesto ejTore //* 
praescripsisse nomen Auli Hirtii Pansae. Namque^tan^' /:jr 
tius et Pansa duo diversi viri fuerunt, qui consulatu U» j^., 
functi anno urbis conditae dccxI. 



Digitized by V^OOQlC 



vntw 



84 HISTORIAE GRinCAE 

sime testatur Tullius in Bruto (1): Etiam comfvientarios 
quosdam, ait ille, scripsit Caesar rerum suarum, valde 
quidem probandos. Nudi sunt, recti et venusti, omni 
. f ornatu orationis, tamquam veste, detracto. Sed dum vo- 
w\v ^<<^fjyii aiiQs habere EJUlla,, unde sumerent, qui vellent 
scribere historiam , ineptis gratum fortasse fecit , qui 
volent illa calamistris inurere; sanos quidem homines a 
seribendo deterruit. Nihii enim est in historia pura et 
Ulustri brevitate dulcius. De iisdem Hirtius (2) ita prae- 
dicat: Adeo probantur omnium iudicio, ut praerepta noi> 
praebita facultas scriptoribus videatur. Cuius tamen rei 
maior nostra, quam reliquorum est admiratio. Caeteri 
enim quam bene atque emendate, nos etiam, quam fa- 
cile atque celeriter eos perscripserit , scimus. Quibus 
verbis voluit Hirtius significare, politissimos huiusmodi 
commentarios a Caesare innumeris curis distracto, atque 
inter bellrorum tumultus, subitaria scriptione in milita- 
ribus tentoriis fuisse exaratos. 

Quemadmodum vero iure meritoque ob senteTitiarum 
gravitatem et castissimum sermonem laudantur Caesaris 
commentarii; itaad res narralas quod attinet, ob quan- 
dam negligentiam culpantur. Et Asinius quidem PoHio 
apud Svetonium (3) parum diligenter parumque integra 
veritate compositos putat, quum Caesar pleraque , et 
quae per alios erant gesta, temere crediderit, et quae 
per se, vel consulto vel etiam memoria lapsus perperam 
ediderit: existimatque rescripturum et correcturum fuisse. 
Sed quae critici passim notarunt, suspectam quidem hi- 
storici fidem faciunt; at scriptoris laudem in iis, quae 
ad orationis elegantiam pertment, nihil penitus immi- 
nuunt. Qualibetvero aetate luHus Caesar ingenii animi- 

(1) Cap. Lxxv. 
• (2) In praef. libri viil, De bello gall ; Cf. Hbnkb^ De Caesare 
rerum ase gestarum scriptore diss. Bourges et Vwm ia45, iinf^S. 
MuRET., Orat. de via ac rat. tradetMi. dtsctpl. Vel. il, orat. 21. 

(3) Loc. cit., LVl. — Gf. M, G. DoRiNG, D« G. luUi Caesans 
fide hlsloriGa. Freiberg 1837, in-4*. — Botels. De fide ei wit- 
ctoritate Comm. Caesaris. Friburg., 1833, in-^*. 



Digitized by 



Google 



UB. II. - CAP. IX. 85 

qoe virtute inter praestantissimos viros habitus est, qui 
post honrjinum meraoriam florueriiit (1). 

§2. 
C. Crispus Sallustius. 

Ex communi eruditorum sentenlia principem locura 
inter historicos latinos obtinet C. Crispus Sallustius (2), 
plebeio genere natus Amiterni in Sabinis anno urb. 
cond. DCLxviiI, Mario et Cinna consulibus. Adolescentu- 
lus Romam a patre missus, animum in litteris agita- 
vit (3). Postea vero, quum se ad rempublicam turbu- 
lentissima terapestate contulisset, civilibus fluctibus se 
abripi passus est. Et primo quidem quaestor, deinde 
praetor reriuntialus, nobilitatis factioni palam coepit ad- 
versari, atque acerrimas cum Milone inimicitias prae- 
sertim exercuit. Sed ueque ambitionis occupatio , nec 
partium studia obstiterunt, quominus matronarum amo- 
ribus inserviret, et foedis se libidinibus inquinaret. Quo 
factum est, ut infamiae labe notatus, ex senatorum nu- 
inero a censore expungeretur (4). Quae tamen contu-; 
melia non fregit eum, sed erexit. Namque ad studia se' 
referens, a quibus ambitio illum detinuerat, res gestas' 
popuH romani, ut quaeque memoria digna videbantur/ 

Eerscribere aggressus est. Quum aulem totiis esset in 
istoriis exarandis, Caesare sulTragante, quaestor iterum 
creatus, ut hone$tus ei in senatoriam dignitatem redi- 
tus pateret; ac tandem proconsulis nomine Numidiae 
provinciae fuit praefectus. In urbem reversus, ingentes 
opes, proconsulatus spolia (5), secum attulit, et magni- 



(1) 1>LIN., H. N., viT, 25. 

{2) Martial., Epigr. xiv, 191. — Cf. Ruhmxen. in bibl. critie.» 
P. IV p. 49 et 50. 
(8) Sall., Ep. il, cap. II ad Caes., De republ. ordin. 
(4) A. Gell.- XVI I, 18. — Dio Cass , xl, 63. 
C5} Dio Cass., xliiI, 9. — Declamat. in Saii., 7, 8. 



...«G^^e 



'86 HISTORIAE CKITICAE 

ficeotissimis aedibus in Quirinali monte (1) exstructiSy 
se ad scribendi studium revocavit. Obiit anno urbis con- 
ditae dgcxix, quum quinquagesimum aetatis annum non- 
dum excessisset. 

Constat Sallustium sex libros condidisse Historiarum 
populi romani a Syllae excessu ad CatiHnae coniuratio- 
nem; qui aonorum ferme duodecim spatio conlinentur. 
Sed gravissimae huius historiae pauca tantum supersunt 
fragmenta (2). E contrario leguntur etiamnunc Bellum 
lugurthinum et Bellum Catilinarium (3), in quibus nar- 
rantis animus a spe, metu et reipublicae partibus alie- 
nus, spectatae fidei historicum arguit. Pulcherrimae ibi 
sunt regionum, urbium, proeliorum descripliones; ho- 
nynum autem mores tam graphice depinguntur, ut nihii 
naturae aptius, nihil ad veritatem expressius queas ex- 
cogitare. Ad haec noster gravis ubique sententiis, dum 
maxima sagacitate in rerum causas iniquirit, singulari 
quodam dicendi genere utitur, eleganti, presso et roboris 
pleno. Hinc brevitas illa a Quinliliano (4) tantopere lau- 
data, qua sibi lectoris attentionem conciliat, eique con- 
iectandi locum praebet, quae ipse consulto praetermi- 
sit (5). Perperam vero Sallustium culpant nonnulli 

(1) V. Becker; De Romae vet. muris. Lipsiae 1842, in-8*, p. 88. 

(2) M. Aemilii Lepidi cons. oratio conlra Sullam ad popu- 
lares suae coniurationis; Oralio L. Phiiippi in senatu contra • 
Lepidum; Spistola Cn. Pompeii in Hispania imperatoris ad 
senatum; Oratio C. Cottae cons. ad pop. rom. ; Macri Licinii 
trib. pieb. ad plebem, De restituendo tribunatu; Epistola regis 
Mithridatis ad Arsacem, Parthorum regem. Praeterea exstant 
epistolae duae ad Caes., De republ. ordfin., quas nonnulii Sal- 
lustio etiam tribuendas esse testantur (Voss., De historic, lat. i, 
15). Quod vero attinet ad iiias declamationes in Cice- 
ronem, quae Sallustii nomine feruntur, nemo est quin sciat, 
cuipiam incertae aetatis rhetori esse tribuendas. Mirum sane 
videtur, a Quintlliano (iv, 1, 63) pro Sallustianis habitas fuisse. 

(3) Etiamsi bellum Catilinarium tempore posterius fuerit ; 
atlamen in plerisque editionibus praemittitur Belto lugurthino, 
propterea quod historicus iiiud prius quam hoc exaravil. 

(4) Cap. IV, 2, 45; X, l, 32; X, 1, 102 et spqq. 

(5) V. Nast. , De virlutibus historiae Sall^^t. Stuttg. 1785, 
ln-4*. — - Lerminier, Etudes d*hisioirfi, 1, p. h09. 



Digitized by 



Google 



LiB. n. - CAP. IX. 87 

(1), quod ad propositam sibi brevilatem assequendam, an- 
tiquas voces interdum usurpet ab usu quotidiani sermonis 
intermissas^ atque a Catone praesertim mutuatas; namque 
ad gravitatem et ornatum orationis conferunt, si parce 
utaris. Quare haud aliter ac Thucydides , quem soller- 
tissime est imitatus (2), ita creber est Sallustius rerum 
frequentia, ut verborum prope numerum sententiarum 
numero consequatur; ita porro verbis aptus et pressus, 
ut nescias utrum res oralione, an verba sententiis illu- 
stFentur (3). 

§3- 

Cornelius Nepos» 

Cornelius Nepos Hostiliae natus est, qui pagus olim 
Veronensium fuit in transpadana Italiae regione (4). Quo 
anno et quibus parentibus non constat. Hoc tamen est 
compertum, et ante Caesaris dictaturam, et eo dictatore, 
et postea vixisse, Catullo et Ciceroni maxime amicum et 
familiarem ; atque a Callisthene liberto veneno interce- 
ptum obiisse anno urbis conditae ferme septingentesimo, 
quarto et vicesimo ; quum videlicet Augustus iam rerum 
omnium potestatem qbtineret (5). 

Exslant eius Vilae excellentium Graeciae imperato^ 



(1) AsiN. PoLL. apud Sveton., De illustr. grammat. , x. — 
Senec, Eplstol., cxiv. A. Gell., iv, 15. — Cf. EckARD, Comm. 
de C. Asinio Pollione, iniquo optimor. lalinitalis auctor. cen- 
sore. lenae 1743, in-4". 

(2) Vell. Pat., il, 36. — Senec, Declam.; ix, 1; Controv. iv, 
«4. — QUINTIL., loc. cit. 

(3) TuLL.. De orat. il, 13. 

(4) V. Maffei. Verona illustrata, vol. iil. Milano, in-8*. 

(5) De tlQrn. Nepotis aetate, viia, moribus, doctrlna et scri- 
ptis videsis Commenlarium perpetuum in Corn. Nepotis ex- 
cell. imperatorum vitas, conscrfptum a Car. Ilenr. Tzschucke. 
Gottingae 1804, in-8*. — Cf C. F. Rankii, Comm. de ComcL 
Nep. vita et scriptis Ouedllnbu»*?:. 1827. in 4* 



Digitized by VjOOQIC 



88 HISTORIAE CRITICAE 

rum (i), quas graeco fonte (2) deduxit. Hisce subtexuit' 
brevem narratiuuculam de regibus Persarum et Graecd» 
rum, ubi nonnulla obiter tangit de Cyro et Dario , de 
Xerse, de duobus Artaxersibus, de Machrochir.e, Mnemone, 
Philippo, Alexandro Magno, Pyrrho, Antigono, Demetrio, 
Lysimacho, Seleuco et Ptolemaeo. Hanc sufasequuntur vi- 
tae Hamilcaris et Hannibalis, imj^eratorum carliiaginien- 
sium (3). Constat Nepotem litteris etiam prodidisse vilas 
romanorum belli ducum (4). Verum ex his sola aetatem 
tulit vita Catonis maioris, in cuius extrema parte ait^ 
se de Catone librum separatim fecisse , qui temporis 
iniuria eliam desideralur. Denique exslat T. Pomponii 
Allici vita, in qua conscribenda videtur historicus prae* 
cipuum studium posuisse (5). 

Qui ieiunitatem quandam in Nepote reprehendunt , 
inique iili (juidem faciunt. Namque unuscjuisque ex inente 
qua scripsit, omnino est iudicandus, Hic autem testa- 
tur (6) se, multo plura proferre quum posset, idcirco 

(1) Viginti enumerantur, MiUiadis videlicet , Themistoclis , 
Aristidis, Pausaniae, Cimonis, Lysandri, Aicibiadis, Tbrasybuli, 
Cononis, Dionis, Ipbicratis, Chabriae, Timothei, Datamis, Epa-: 
minondae, Pelopidae, Agesilai, Eumenis, Pbocionis et Timo-' 
leonis. 

(2) Vid, R. H. WicHERS. Disquisitio crit. de fonlib. et aueto-'< 
ritate Corn. Nepolis. Groning. 1828, in-8*. — Heinze, Corn.i 
Nepos ex Tbucydide emendandus atque iudicandus. £d. Eichest.! 
1323, vol. I, p. 432, 454. 

(3) Fuere qui existimarent, huiusmodi vitas aut omnino ab 
Aeroilio Probo fuisse profectas, qui Theodosii aequalis fait, 
aut ab eodem in compendium fuisse redactas. Sed aiiud sua- 
dent operis concinnitas, et iila quae leguntur in vita Epami- 
nondae , ubi historicus iustaro brevitatem poUicetur. Hac de 
re vide Lambimum in parisjaca editione, quae inscribilur: Ae- 
niilli Probl, seu Cornelii Nepotis excell. im^. vitae. Paris. 
1569. — LieberkUhn, Vindiclae librorum iniuria suspectorum. 
Lipslae 1844, in-8". — Cf. BaHR, Storia della letler, rom,, vol. il, 
9 207, 208. 

(4) A Gell., XV, 28. • 

(5) Alia etiam scripserat noster. Ex his Cbronicorura et 
E X e m p 1 o r u m libri a Gellio (vil, 18 : xvil, 21) memoran- 
tur, qubrum pauca tantummodo supersuQt fragraenta. 

(6. In vita Epamin., iv. 



Digitized by 



Google 



LIB. II.-CAP. IX. 89 

xnodum adhibuisse, quod uno volumine vitas excellen- 
tium virorum compiurium concludereconstiluisset.Qumn- 
quam vero in temporum et locorum notatione interdum 
cJaudicat noster; nemini tamen iure in dubium veniet 
iHius aucU)ritas et fides, c[uam vel ipsi veleres (i) lau- 
darunt. €aeterum Cornelii vitae praestantissimorum vi- 
rorufii ima^nes nobis exhibent graphice depictas, atque 
egregia ad imitandum exempla. In his autem dictio ele- 
gans est, facilis, plana , perspicua , et nativa quadam 
simplicitate sponte fluens, unde tirones germanam pure 
loquendi consuetudinem haurient (2). 

, Titu$ Livitis. 

, Tilum Livium Patavii natum plerique arbitrantur anno 
urb. cond. sexcentesimo, quinlo et nonagesimo. Ilic am- 
bitione vacuus, et futurae aelatis immortalitutem potius 
quam praesentem gloriam spectans, ad rempubiicam nun- 
quam accessit, seque totum in litteras abdidit. Antiqui- 
tatis autem cognoscendae cupidissimus , ad historiam 
potissimum ferebalur. Quapropter quum magnum rilud 
opns animo agitaret, rerurti videlicet principis lernirum 
populi perscribendarum, in urbem se contulit , sperans 
se plura et certiora monimenta inventurum. Quo anno 
Romam venerit parum liquet ; venisse tamen cohstat 
sub initium imperii Augustei. Itaque quum diu vixisset 
in urbe terrarum domina, summisque viris, omni eru- 
ditione ornatis , maxime afiluenli , nullum ei defuisse 
adiumentum videtur ad ingenium omni genere doclrinae 
excolendum. Historiam romanam exorsus inter actiacum 
et cantabricum bellum, anno ferme urb. cond. dccxxiv, 
eam evulgavit, vivo adhuc Caesare Augusto. Post huius 

(1) Gbll., XV, fS. — POMP. Mela, De situ orbls. iiT, 5. 

(2) Olaus Borrich., Conspect. auot. iing. lat. — Wtttkkbach^ 
Bibl. crilJc.. P. xil, pag. 116. 



Digitized by 



Google 



90 HISTORIAE CRITICAE 

excessum in palriara rediil, ubi a civibus honorificen- 
tissime exceplus diem obiit, imperante Tiberio , qunm 
esset annos natus sex et septuaginta (1). 

Livianae historiae maxima pars interiit. Etenim ex 
centura quadraginta libris, quibus res romanas ab urbe 
condita ad mortem Drusi Germanici complexus fuerat , 
quinque et triginta solum supersunt ; neque illi quidem 
omnes ordine. Decem enim integri libri inter decimum 
et vicesimum desiderantur ; alii praeterea omnes post 
quintum et quadragesimum (2). 

Quum autem vel librariorum ignorantia, vel alia qua- 
vis temporum iniuria in reliquam huiusce operis partem 
complura menda irrepsissent, huic castigandae impense 
studuerunt Beatus Rhenanus, Laurentius Valla, Sigonius, 
Gronovius, Drackenborchius , et memoria nostra Wal- 
chius (3) , lacobsius (4) aliique. Sed omnium maxime 
laudandus loannes Freinshemius, vir sane immortalitate 
dignus, qui, collectis undique monumentis, quatuor supra 
centum Livianos libros deperditos supplevit, romani hi- 
storici stilum atque elegantiam, quanlum fieri posset , 
Imitatus. 

Quantae molis esset Romanorum res universas , ab 
urbe condita uitra septingentesimum annum domi foris- 
que gestas , posterorum memoriae mandare , quisque 
facile existimabit, qui magnitudinem imperii , et.innu- 
meras rerum conversiones, et civium virtutem, et bello- 
rum et eventuum varielatem perpendal. Qua tamen in re 
ita versatus est Livius, ut omnes historici numeros obi- 



(1) V. RuPERTi, Prooemlum deLivii vita elhistoriarom., in 
tom. I edilionjs Liv. 

(2) Liviani libri oranes adbuc supererant seculo V post Chrl- 
stum natum. Cf. hac de re Symmachi Ep. iv, 17, et Sidonii 
Apollinaris £p. ix, U. 

^3) Emendationes Livianae auctore G. L. Walch. fierolini 

(4) Livii hlstoriarum librum xxxiiT auctius atque emendatius 
cura Fr. lacobsii suisque notis ex cod. Bamberg. edld. F. Goel- 
ler. Francofurfi 1822, in-8'. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. IX. 91 

isse videatur. lure igitur Quintilianus : non indignetur, 
inquit, sibi Herodotus aequari T. Livium, cum in nar- 
rando mirae iucunditatis clarissimique candoris, tum in 
concionibus, supra quam enarrari potest, eloquentem : 
ita quae dicuntur omnia, cum rebus tum personis ac- 
commodata sunt: affectus quidem, praecipue eos, qui 
sunt dulciores, ut parcissime dicam, nemo historicorum 
commendavit magis. Ideoque immoi^talem illam Sallustii 
velocitatem jdiversis virtutibus consecutus est (i). 

Fuit quidem Asinius Pollio, acerbus ille . scriptorum 
castigator aevi sui, qui patavinitatem quandam Livio 
exprobraret (2). Verum hac de re sane longam edidit 
dispulationem Morhofius vir clarisssimus (3), ex qua col- 
ligi potest, eo solum spectasse hanc Pollionis animad- 
versionem, ut quasdam m Livio locutiones carperet, quae 
patavinum loquendi genus fortasse redolerent. Quibus 
tamen historici nostri fama non est obscurata; quin immo 
singularis facundiae vir ab elegantioribus semper habi- 
tus est. 

Fuere etiam ex recentioribus nonnulli, qui acerbius 
in Livium invecti, omnem prope auctorilatem ei detra- 
here conarentur (4). Livium, aiunt, splendido ac poe- 
tico ingenio a natura donatum, suavem atque omatum 
rerum gestarum narratorem fuisse ; at in iis, quae de 
iprioribus urbis saeculis perscripsit, omnino ei fidem esse 
|detreclandara , propterea quod necessariis adiumentis 
careret ad exarandam historiam , eique fabulas inse- 
ruerit, quae ad heroicas, quas vocant, aetates pertine- 
rent. Adde frequentem illam prodigiorum et portento- 



(1) De inst. orat., x, 1, 101 et seqq. — Cf. M. A. Senec, 
Suasor., vl,pag. 46, 47. — L. A. Senec, De ira, I, 16; Epist. 
XLvI, — Wyttenbach., Bibl. Crit, P. xil, pag. 28 el 89. 

U) QUINTIL., op. cit., viil, «, 3. 

(3) Exstat inter eius disputationes academicas. Hamburgi 1699» 
llem in eUit. Liv. Drarkenborcli. Lipsiae 1801, 1804, in-8*, — 
Cl. TiRABOSCHi, Stor, della letter. ital., iil, 3, 11. 

(4) His prae ceteris adnumerandus est B. G. Niebubrus, ace« 
fimi ingenii et singularis doclrinae vir. 



Digitized 



i^OO^ 



oogle 



/ 



98 HlSTOMAfi GiUTIGAE 

rnm enumerationem, quae nemini sane probabuntur, u, 
indoctum popellum excipias; adde complures locos, qui- 
faus contraria de eadem re tradit ; multa denique prae- 
termissa, aut fusius narrata, aut mimia brevitate obscn- 
rata , plane ut inter Milesiarum fabularum scriptores , 
potius quam inter gratissimos hii^oricos enumerandas 
^se videaiur. 

At suam Livio ^uctoritatem firn)issimis iam argu* 
meniis asseruerunt Rupertius , Heerenius ^ Ernestius , 
Antolinius, aliique; nuperrime vero Lachmannus (1) 
confirmavit, hisiorico nostro sinceros fontes non defuisse, 
ex quibus narratt<mes suas dedvaret, Quis cutem tam 
hospes in rebus romanis est quin sciat, abunde Livio 
monumenta patuisse, ex quibus certam rerum narran- 
darum notitiam consequeretur? Quid annales memorem, 
in quibus res omnes singulorum annorum mandabat 
litieris Pontifex Maximus ? Quid libros censuales , quid 
columnas, arcus, titulos statuis, sepulcris , imaginibus 
passim inscriptos, aereas denique tabulas, quarum tria 
millia, imperante Vespasiano, conflagrasse narrat Sve- 
tonius (2), ubi pene ab exordio urbis senatusconsulla 
et plebisciia continerentur ? 

Quod si noster a fabulis non abstinuit, quae de ro< 
/ tifianae gentis primordiis ferebantur, quis merito illum 
ly arguat, quum et vetustiora tempora mBok; sint invo- 
luta, quos ingenuo historico non Hceaf praetermittere , 
et Livius ipse vel ab initio historiae suae testetur, 
eos nec affirmare, nec refellere sibi in animo fuisse? 
Quod autem plurimum fuerit in commemorandis prodi- 
giis et portentis, quae Romanorum animos in religio- 
nem motos lerrerent, id laurii potius quam vitio hislo- 
rici tribuendum arbitror, qui sic Romanorum opinioncs, 
tnores et instiluta verissimis coloribus depinxit. 

Caeterum ad mathemalicam rationem haec omnla sic 

,1) De fontibus hlstorlarum Tlli Llvii., Comm. I Gottingae 18«, 
ln-4* ; Comm. il. Gotting. I8i8, Ib-4*. 
C«} Vespas., viil. 



Digitized by 



Google 



LIH. II. - CAP. IX. 93 

exigenda non puto, ut si qua in tantae molis opere 
minus accurata bistorico exciderint, idcirco levitatis aut 
mendacii insimulandus esse videatur ; quum praesertim 
DonnuIIa occurrant apud veteres gravissimorum virorum 
testimonia (i), qui Livium eloquentiae ac fidei praecla- 
rom in primis praedicare non dubitant. Hoc igitur te- 
nendum, Uvium rara illa temporum felicitate usum , 
quibus res Romanorum pari eloquenlia ac nbertate me- 
morabantur, totam illam populi romani maiestatem in 
immenso suo opere mirum in modum expressisse, sive- 
res ab ipso narratas spectes, quae tot tamque memora- 
biles casus complectuntur, sive demum magnificum illum 
ornatum orationis et lacteam ubertatem, quam Quinti- 
lianus (2) in illo laudabat. 

§5. 

Trogus PompeiuSy aliiqiie historict, quorum opera 
desideronlur. 

Ad hanc aetatem pertinent alii rerum gestarum nar- 
ratores. Inter quos eminet Trogus Pompeius (3), maio- 
ribus Gallis prognatijs, qui libris qualuor et quadra- 
ginta, universi orbis sed praecipue Graecorum hisloriam 
complexus est. Theopompum secutus, historias suas Phi- 
lippicas appellavit ; namque a libro septimo ad primum 
el quadragesimum res persecuhis est regni Mucedonici, 
quod anguslis anlea finibus inclusum Philippus, Alexan- 
dri Magni pater, ampliavit. Sed horum librorum tan- 



(1) Cremutlus Gordus apud Taclt., Annal.. iv, 34. — Cf. Ellosria 
et iudicia de T. Llv. \n vol. I hist. Livianae, quam evuigavit 
Latetiae Paris. Lbii)^irb V. Cl. 

(2) Op. cit., X, 1, 32. 

(3) De Tro^o Pompeio vide luslin., Praefat. ; lib. xliiT. et 5. 
— lACOB. BONGAAS. — G. Voss., Iib. T, 19, De iiisior. laL — 
A. H. L. Heerek. De Trogi Pompeii eiusque epiiomatoris fon- 
tibc» et auctoritate. vol. xv Coini[ie?a. societ. Gotiingae; ilem 
in epit. lusiinli, edit. Ailig. Taurin. 1848, in 8*. 



Digitized by 



Google 



94 HISTORIAE CRITICAE 

tummodo exstat epitome a lustino (i) concinnata. Desi- 
derantur etiam M. Terenlii Varronis, Asinii Pollionis (2), 
Lucii Luceii , Hortensii , Aelii Tuberonis , M. Bruli^ T. 
Poiwponii Attici, Messallae Corvini (3), Augusti{ii) et 4- 
grippae opera historica. Ex tot autem monumentorum 
naufragio emerserunt fragmenta quaedam annalium L. 
Feneslellae (,5), et reliquiae Fcw/orMm anniromani, quos 
M. Verrius Flaccus (6) a se ordinatos, in foro Praene- 
stino circa hemicyclium, marmori incisos publicavit. 



CAPVT X. 

DE ELOQVENTIA. 
§1. 

M. Tullius Cicero, 

Quamquam nulla aetate uberior fuit oratorum foelus; 
attamen quum perpduci ferantur memoria digni, neque 
ita multi qui omnino nomen habuerint, res ipsa admonet 



,1) Vide huius hist. crit. lib iv, cap. viil, § 1. 

(2) Thorbecke, Comment. De Asinii Poliionis vita et sludiis 
doclrinae. Lugd. Bat. 1820. in-S*. 

(3) De Augusti progenie libellus, qui sub Messallae 
nonjine pluries editus fuit, ex communi eruditorum sententia, 
piane suppositicius est. 

(4) Weichert, De Caesaris Aug. script. eorumque reliquiis 
comm. I. Grimm. 1835, in-4'; Comm. il. Ib. 1836, in-4* ; imp. 
Caes. Aug. operum reliquiae. Ib. 1841. in-4*. 

(5) Scripserat Fenestella annal. libros xxil. Horum fragmenta 
cum notis va(iorum edidit Haverkampius in vol. il Sallustii 
ab eo illustrati. Amstelod, 174:?. 

(6) V. SvET., De illuslr. grammal., xviT. — Horum f astorum 
fragihenta, efTossa anno cbristiano mdcglxx, edita sunt in libro, 
qui inscribitur: Fastorum anni romani a Verrio Flacco ordi- 
natorum reliquiae, cura P. Fr. Fogginii. Romae mdcclxxix, 
in-tai. — Accedunt Verrii Flacci operum fragmenta omnia. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. X. 95 

ut de M. Tullio Cicerone pauUo fusius dicamus , qui , 
omnium iudicio, primas in eloquentia facile tuiit. 

In agro Arpinati, eic equestri famiiia natus est anno 
post urbem conditam dgxlviI. Qui acerrimum et doclie 
mgenium nactus, postquam ex domestica M. Tuitii palris 
disciplina haud poenitendos fructus perceperat , adole- 
scentulus una cum Quinto fratre Romam fuit deduclus. 
Ibi litteras primum doctus est ab Aulo Licinio Arcliia 
poeta, cuius tunc maxime celebratum erat in urbe 
nomen. Postea vero Apollonium Molonem Rhodium , 
actorem summum causarum et magistrum , Diodotum 
stoicum, Phaedrum et Zenonem epicureos, et Philonera 
acadeinicum audivit ; iuris autem civilis praeceptorem 
habuit Q. Mucium Scaevolam, cui ita fuit deditus, ut , 
quoad posset, ab eius latere nunquam discederet. 

His igitur ingenii et doctrinarum ptaesidiis egregje 
ad eloquenliam inslilutus Cicero in foro coepit versari; 
primaque causa pro Sexto Roscio dicta tantum habuit 
commendationis , ut nulla esset, quae non ^digna eius 
patrocinio videretur. 

Erat eo tempore in Gicerone summa gracilitas et in- 
firmitas corporis ; quumque amici et medici eum hor- 
tarentur, ut causas agere desisteret, ad firmandam va- 
letudinem in Asiam profectus est. Quum venisset Athe- 
nas, sex menses fuit cum Antiocho, nobilissimo veteris 
academiae phiiosopho, simulque disciplina usus est De- 
metrii Syri, non ignobilis dicendi magistri. Postquam 
vero Asiam totam peragrasset, Rhodum petiit, seque ad 
eundem, quem Romae audiverat, Molonem applicavit. 

Ita in urbem se recepit biennio post non modo exer- 
citatior, sed prope mutatus. Tunc enimvero cum pro- 
pter assiduitatem in causis et induslriam, tum propler 
exquisitius et minime vulgare orationis genus , animos 
hominum ad se dicendi novitate convertit. Quare pri- 
mum ({uaestor, deinde aedilis curulis et praetor primus 
incredibili populi voluntate fuit renuniialus; ac tandem] 
anno urbis conditae ferme dgxg consulatum adeptus, ob' 
detectam et exstinctam Catilinae coniurationcm in primis 



Digitized by 



Google 



96 liiiTOniAE CaiTIGAE 

enituit. Haud ita multo post in Clodii aliorumque im- 
proborum civinm invidtam adductns , patria exsulavit ; 
doiiec P. Cornelio Lentulo et Pompeio praesertim adni- 
tentibus, sextodecimo mense summa cum dignitate in 
urbem fuit revocatus. 

Annos natus quatuor et quinquaginta in collegium 
auguriim cooptatus est ; mox vero proconsul Ciliciam 
provinciam sortitus, bellum ibi feliciter gessit, et impe- 
ratoris nomen promeruit. Exardescente belio civili, Pom- 
peii parto8 secutus est. Quamquam vero mortuo Pompeio 
in gratiam redierat cum Caesare ; attamen quamdiu hic 
reram omnium dominatum tenuit, noster administratione 
reipublicae liberatus, sese totum philosophiae tradidit, 
a qua et doloris mediciiiam et otii oblectalionem hone- 
stissimam peteret. Post dictatoris caedem civilibus flu- 
ctibus iterum iactatus, Antonii triumviri iussu , cuius 
odium philippicis sibi maxime contraxerat, intcrfectus 
est anno urbis conditae dggxI, quum aetatis annum age- 
ret quartum et sexagesimum (1). 

Etsi Tullius queritur (2), inlinitum forensium rerum 
laborem, senaloria munera et turbulentissimas reipu- 
blicae tempestates obstitisse, quominus coniirmata aetate 
eas artes celebraret et recoleret. quibns a puero deditus 
fuerat; attamen in maximis illis rerum as[)eritaribtis et 
angusliis temporis, quantum ei vel fraus inimicorum , 
vel causae amicorum, vel respublica tribueret olii , ad 
scribendum potissimum contulit. Et plurima quidem 
tulliana opera temporis iniuriam evaserunt , ex quibus 
supersunt novem el quinquaginta^ oraliones , quas ille 
habuit vel ad populum , vel in senalu. In his autem 
tot virtutes elucent, ut , teste Quintiliano (3), in hoc 
romano oratore totas vires suas eloquentia experta sit. 

(1) V. PtuT. in vita Cicer. — JLu». Victor, De vir. ill., cap. 
Lxxxl. — Memorabilia vitae Ciceronis pnr annos digesU a 
SCHttTZio. atque emendata a l^, UsTERr. Bernae 1828. in-8*. — 
Cic^ron et son SiHcU par A. F. GAOTiEa aine. Paris 1843, in ST. 

(2) De Orat., I, L. 

(8) De inst. orat., x, 1. 108. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. X. 97 

Quis enim docere diligentius, movere vehemenlius po- 
test ? Cui tanta unquam iucunditas affuit? Ipsa ilia quae 
extorquet, impetrare eum credas, et quum transversum 
vi sua iudicem ferat, t^men ille non rapi videatur, sed 
sequi. lam in omnibus quae dicit tanta auctoritas inest, 
ut dissentire pudeat ; quum interim haec omnia , quae 
vix singula quisquam intentissima cura conseqoi posset, 
fluunt illaborata, et illa, qua nihil pulcrius auditu est, 
oratio praesefert tamen felicissimam facilitatem. Quare 
non immerito ab hominibus aetatis suae regnare in iu- 
diciis dictus est (4) ; apud posteros vero id consecutus, 
ut Cicero iam non hominis nomen, sed eloquentiae ha- 
beatur (2). Idem Quintilianus (3) Tullium cum Demo- 
sthene comparans : Ipsorum virtutes , ait , plerasque 
arbilror similes, consilium, ordinem dividendi, praepa- 
mndi, probandi rationem, denique quae sunt inven- 
tionis. Jn eloquendo est aligua diversitas (4) : densior 
Demosthenes, copiosior Tullius ; ille concludit astrictius, 
hic latius ; pugnal ille acumine semper, hic frequenter 
et pondere ; illi nihil detrahi potest. huic nihil adiici ; 
curae plus in illo, in hoc naturae. Salibus certe et com- , 
miseralione, qui duo plurimum effectus valent, vincimus. v 
Praelerea hoc nomine praesertim laudandus esT noster, 
quod stilum prudenti ratione rebus et hominibus accom- 
modavit. Quod quidem non in orationibus (5) tantum 

(1) Vide TuLLiUM ipsum in epist. ad famil., vil., U; ix, 18. 

(2) Lactant., De opiflc. Dei, xxix. — S. aug., De magist., xvl; 
De civ. Dei, ix, 5. 

(3) Op, cit., X, 1, 106. 

(4) Hanc quidem diversitatem nemo sanus reprehendet. Nam- 
que tum graecus, tun^ romanus orator audientium auribus 
orationem saam prudenter accommodavit. 

(5) Sunt qui putent, quinque ex hisce orationibus ex numero 
operum tuiiianorum esse expungendas, atque ab aliquo decla- 
matore, ostentandi ingenii causa, fuisse conscriptas. — Vide in 
banc rem : M. T. Ciceronis, quae vulgo feruntur, orationes iv: 
r post reditum in senalum ; T Ad Quirites posl reditum ; 
3* pro domo sua ad pontiflces ; 4' de haruspicura responsis. 
Recognovit, anim«dversiones integras 1. Marklandi et I. M. 
Gesneri suasque adiecit Frid. Aug. WolQus. Berolini 1801, 



Digitized by 



Google 



98 HISTORIAE GRITICAE 

speclatur, sed et in epistolis , quae octingentae et ara- 
plius enumerantur ab eo scriptae ad familiares, ad Al- 
ticum, ad Quintum fratrem (1), ad Brulum (2). Quae 
sane epistolae tum ad mores et ingenium Ciceronis co- 
gnoscendum, lum ad turbida reipublicae tempora expli- 
canda, tum vero ad civilem prudenliam atque elegan- 
tiam stili mirum in modum conferunt (3). 

Verum Tullius non modo oratorum romanorum facile 
princeps fuit ; sed omnes qni oratoriae artis praecepta 
traderent, longe superavit. Eius opera, quae ad rheto- 
ricam pertinent, octo enumerari consueverunt : 

V De inventione rhetorica libri il ; opus mutilum , 
quod Tullius admodum adolescens exaravit. 

2* De oratore libri iil, ad Quintum fratrem^ in qui- 
bus agit de oratore instituendo , et eloquentiae laudes 
celebrat. 

3" Brutus^ sive De claris oratoribus , ubi celeberri- 
mos oratores, maximeque romanos depinxit. 

4* Orator, seu De optimo genere dicendi, ad Brutum. 
In hoc libro perfecti oratoris imaginem nobis exhibet 
Tullius. 

5* Topica ad Trehatium, hoc est de fontibus proba- 
tionum, seu de locis, unde eruuntur argumenta. 

6* De partitione oratoria dialogus, quo Cicero Mar- 
cum filium docet praecepta arlis oratoriae. In hac ieiuna 



in-8". M. T. Ciceronis, quae vulgo fertur, oratio pro M. Mar- 
celio. Recognovit, animadversiones selectas interpretum suas- 
que adiecit F. A. Woinus. Berol. 1802, in-8% 

(1) Epistolarum ad diversos libri xvl ; ad T. Pompon. Atli- 
cum lit)ri xvl ; ad Quintum fratrera Ivbri iil. 

(2) Exstat Epistolarum iit)er singularis ad Brutum, quae vulgo 
Tullii nomine feruntur. Sed a cnticis • le^antioribus tamquam 
spuriae habentur. Vide in hanc rem: M. T. Ciceronis epistolae. . . 
Becensuii. . . et suis animadversionibus illusiravit Chr. SchUtz. 
Hai. 1809, in 8*. — In contrariam sententiam disserit C. Fr. 
Hbrhann, Vindiciae ialinitatis epistolar. Cicer. ad M. Brutum, 
el Bruii ad Ciceronem. Golting. 1844, in-4*. 

(3) V. Plin., Ep., IX, «. — Cf. BoTTicER. Oe lectione epist. 
Cicer. in scbolis instiluenda. OsnabrUclc 1836. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. X. 99 

scripfiuncula desideranlur praesertim exempla , quibus 
praecepta illustrenlur. 

V De optimo genere oratorum ; brevis disputafio» 
quam Tullius veluti prologum praemiserat duabus ora- 
tionibus Demosthenis atque AeschVnis, a se e graeco in // 
latinun sermonem conversis. ^ ^ 

8* Denique Bhetoricorum ad C. Herennium libri nr. 
Quod tamen opus, poliusquam Ciceroni, plerique criti- 
corum Lucio Cornificio, vel M. Antonio Gniphoni, vel 
L. Aelio Stiloni, vel alii demum ex veteribus tribuen- 
dum censent (i). 

Quamquam vero laudantur tulliana opera De, rhetorica^ 
quae hactenus memoravi ; ex his tamen, omnium sen- 
lentia, praecipuam tulerunt laudem libri tres De oratore 
ad Quintum fratrem, in quibus Crassus, Antonius, Ca- 
tulus senex , C. lulius, frater CatuH, Cotta et Sulpicius 
Joquentes inducuntur. In hisce dialogis non aliorum 
tantum rhetorum more praecepta tradit noster; sed de 
ipsis praeceplis iudicat. Et primo quidem libro disserit 
de artibus, quibus instructus esse debeat orator; in se- 
cundo agit de inventione et dispositione ; in tertio de- 
mum quae speclant ad elocutionem eleganter alque or- 
nate persequitur. Hos libros quanti fecerit Tullius ipse, 
patet apertissime ex quadam epistola ad Atticum (2) : 
Sunt etiam, inquit, De oratore librr tres , mihi vehe- 
menfer probati. Et in alia epistola ad eundem Atti- 
cum (3) : De libris oratoriis factum est a me diligenter : . 

(1) Docte egit de hac re C. G. ScHtiTsics in prolegomenis , 
quae iibris ad Herennium praemisit (M. T. Ciceronis opera 
rhetorica recensuitel illustravitChr.Scbtilz. Lipsiae 1804, in-S'). 
— - Cf. Disputalionem I. A. C. Van Heusde, cui litulus: Disqui- 
sitio de L. Aelio Stiione . . . Traiecti ad Rbenum 1839, in-8*. 

C8) Lib. xiil, ep. 19. 

(3) Lib. IV, ep. 18 Cf . Tullii ep. ad Leplam (ad famil. tI, 18). 
Oratorem meum tantopere a te propari vebemehler gau- 
deo. Mibi quidem sic persuadeo, me quidquid babuerim iudicii 
de dicendo, in liium librum contulisse. Qui si est laiis, qua> 
lem tibi videri scribis, ego quoque aiiquid sum ; sin aliter , 
non recuso, quin, qaantum de iiio libro, tantundem de mei 
iudicii fama detrahatur. 



Digitized by^ 



Goo 



by.C^oogle 



100 HISTORIAE CRITU.Ai': 

diu multumque in manibus fuerunt ; describas licet. Et 
revera praeterquamquod abhorrent a communibus prae- 
ceptis et omnem antiquorum rationem oratoriam comr 
plectuntur, ea nitent sermonis elegantia, ut nihil hac 
in re perfectius, nihil iucundius a tulliano ingenio pos- 
set proficisci. 

§2.. 

Q. Hoytensius, aliiqne huiusce aetatls oratores 
' et rhetores. 

Postquam diximus de M. Tullio Cicerone, satis erit 
eos oratores et rhetores memorasse , qui huiusce lem- 
poris aequales, aut paullo posteriores, in eadem palae- 
stra elaborarunt. Horum quidem princeps fuit Q. Hor- 
tensius Hortalus^ qui, quum admodum adolescens orsus 
.esset in foro dicere, celeriter ad maiores causas adhi- 
beri coeptus iest (1). Erat autem in verborum splendore 
elegans, compositione aptus, facultate copiosus ; eaque 
erat quum summo ingenio, tum exercitationibus maxi- 
mis consecutus. Postremo maxima eius vis in actione 
erat sita , unde fiebat, ut orationes eius pronuntiatae 
. magis quam lectae placerent. Hunc aiunt Ciceronis ae- 
mulum , quum dicendi studium paullum remisisset, ab 
eo tandem fuisse superatum (2). 

Ad Hortentium proximi accedunt M, Licinius Crassus, 
L, Torqudtus^ . Cn, Pompeius Magnus, M. Messalla , duo 
Metelli, C. Lentulus Marcellinus^ Triarius, duo Lentuli , 
P. et L, C. Pisones et M. Caelius , quorum virtutes et 
vitia exposuit Tuilius in Bruto (3). Hos tamen omnes 

(1) TuLL. in Bnit., lxxxviiI. 

(2) De Hortensio vide Tull. in Brut., I, il, lxiiiI, lxxxviiI 
et seqq. — Cf. L. C. Lusac, Specim. hist. iurid. de Q. Hor- 
tensio oralore, Ciceronis aemulo. Lugd. Batav. J8i0, in-8'. — 
lo. Gabr . LiNSEN , et Iag. Ioann. af Gadolin, Disser. de Q. 
Horteosio oratore, Cicer. aem. Aboae 1823, in-4". 

(3) Cap. Lxvl, Lxx, Lxxvl, Lxxxvil. CV: Plut. V. Crass. 8 et 7. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. X. 101 

vincit M* Calidius^ qui non fuit orator unus e multis , 
«ed polius inter multos prope singularis (1). 

Ut autem praetermittamus C Curionem et L, Licinium 
Calvum, qui si diutius vixissent , magnam essent elo- 
quentiae laudem consecuti, iuvat prae caeteris nominare 
Marcellum^ quem Brutus (2) Ciceroni similem fore iudi- 
cavit, et lulium Caesarem, qui ab Attico dictus est om- 
nium fere oratorum latine loqui elegantissime (3). Qui- 
bus demum adiungendus M, ille Brutus , quem Tul- 
lius (4) dicere non dubitavit, non linguam modo acuisse 
exercitatione dicendi, "sed et ipsam eloquentiam locu- 
pletavisse graviorum artium instrumento, et iisdem ar- 
tibus decus omne ,virtutis cum summa eloquentiae laude 
iunxisse. 

Hactenus.de oratoribus, in (|uibus nihil nisi since- 
rum et sanum occurreret. Venio nunc ad illa tempora, 
quibus romana respublica in unius Augusti dominatum 
concessit. Exinde pauUatim defioruit eloquentia , cuius 
mox interiturae quasi semina, iam se vivo, sparsa fuisse 
TuUius querebatur (5). Neque aliter fieri potuit. Nam- 
que, stante republica, eloquentiae studio maxima erant 
proposita praemia vel ad gratiam, vel ad opes, vel ad 
dignitatem. Quum autem omnia unius voluntate rege- 
rentur, cives non iam eloquentia, sed largitionibus, cor- 
ruptelis, adsentationibus, aliisque malis artibus ad divi- 
tias, ad potestatem, ad imperia nitebantur. Quominus 
tamen eloquentia subito caderet atque ad nihiium veni- 
ret, obstitit Augusti liberalitas et magnificentia ; eoque 
imperante, aliquot etiam fuerunt insignis facundiae viri 

(1) Ibid., LXXX. — Cf. QUINTIL., x, 1. 

(2) Apud TuLL. in Brut., lxxI. 

(3) Ibid., ^xxil. — QuiNTiL , De inst. orat., x, 1, 144 : Si C. 
Caesar, ait, foro tantum vacasset, non alius ex nostris cootra 
Ciceronem nominaretur ; tanta in eo vis est, id acumen . ea 
concitatio, ut iilum eodem animo dixisse, Quo bellavit, appa- 
reat. — Novem praecipue Caesaris orationes ferebantur ; de 
quibus vide Fabric, Bibl. lat., lib. I, cap. 10. 

(4) In Brut.. xcvil. — Quint., x, 1. 

(5) Tuscul. disput., il, %i De offic, il, 19. 



Digitized by, 



Goo 



oogle 



102 HISTORIAE ORITICAE 

ut M. Valerius Messalla Corvinus, et C. Asinius Pollioy 

Suorum primus dicifur a Quinliliano (1) nitidus el can- 
idus, el quodammodo praeseferens in dicendo nobilita- 
tem suam ; in altero mulla inventio laudatur et summa 
diligentia (2). 

Omnium vero, qui hac aetate, post exstinctam rem- 
publicam, dicendi laude floruerunt, eloquentissimus ha- 
Ditus est Caesar Germanieus^ cuius ingenium in utroque 
eloquenliae et doctrinae genere praecellens laudat Sve- 
tonius (3). 

Messalla igvtur , Pollio et Germanicus, fetsi a vetere 
illa et recta dicendi via paullulum iam deflexerant (4), 
a plerisque tamen laudantur, propterea quod illortim 
orationes pluribus etiam virtutious niterent. Culpantur 
e conlrario Cassius Severus, Gallio et Maecenas, qui, qua 
erant vitae mollitie, eadem orationem suam contamina- 
runt ; ut eorum potissimum opera, romana eloquentia 
corrumperetur (5). 

Caeterum etsi maximus fuit hac tempestate latinorum 
oratorum provenlus, iuvat tamen animadvertere , bene 
dicendi scientiam, quam pyjTop/Kyjv Graeci vocant, sero 
apud Romanos fuisse receptam (6), nonnunquam etiam 
legibus prohibitam exerceri (7). Postea vero quam la- 
tinae eloquentiae disciplina utilis atque honesta appa- 
ruisset, multi eam praesidii causa et gloriae app6tive- 

(1) De inst. orat., x, 1, 113. Cf. Dlalog. de caussis corrupt. 
eloq., xxT, xxviiT. — M. A. Senec, Controv., il, 12. 

(2) OuiNTiL.. ibid. Cf. Plin. H. N. vil. 30. — L. A. Senec. , 
De iranquill. animi, xvl. 

(3) In Calig., iil. — Cf. Dion. Cassium , lvI, 26. — OviD. , 
Fasl., I, 21. 

(4) Vide Dialog. de caussis corrupt. eloq.. xxL 

(5) Hoc apertissime testatur auptor D i a 1 o g i , quem modo 
memoravi in cap. xxvl. — Cf. Quintil., op. cit.. ix, 4, 28; 
X, 1 116. — SVET. in August., LXXXVl. — Senec, Ep. cxiv. 

(6) SvET., De clar. rhetor., I. 

(7) Vide TuLL.. De orat., iii, 24. -- Svet., loc. cit — Apud. 
Gell. (XV, 11) verba senatusconsulti de exigendis urbe Roma 
pbiloso|)his et rhetoribus ; item verba edicti censorii, quo im- 

^piobati et coerciti sunt qui disciplinam rheloricam Romae 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. XI. 103 

runt. Et extremis quidem Lucii Crassi temporibus (1) 
latini primum magistri dicendi exstiterunt, quorum in- 
signis maxime fuit L. Plolius gallus, apud quem, puero 
Cicerone, studiosissimus quisque exerceretur. Hunc sub- 
secuti sunt L. Olacilius Pllitus, Epidius, Sextus Clodius, 
M. Albutius Silus, novariensis, L. Caestius Pius, M. Por- 
cius Latro (2) et Rutilius Lupus (3), qui Gorgiam secu- 
tus, graecum sui temporis rhetorem, opellam exaravit 
De figuris sententiarum el clocnlionis (4), quae hodieque 
exstat. * 



CAPVT XI. 


DE PHILOSOPUIA 


§1. 


M. Tullius Cicero. 



Ad oratoriam Ciceronis facultalem, ut ipse profitelur, 
plurimum contulit immensa illa doctrinae seges a graecis 
philosophis petita, quam ipse aetate maturior cum civi- 
bus suis ita communicavit, ut merito dictus sit philoso- 
phiam a Graecis ad Romanos primus translulisse (5). 

instituere et exercere coeperant. — Cf. CELtAR. , Dissert. de 
Romanorum studiis litter., s. I, * 8. — I. Cleric, Art. crit. , 
P. II, s. I, c. 17. 

(1) TcLL., De orat., nl, U. — Cf. Quint., iI, 4, 4X. Svbt. , 
De clar. rhetor., il. 

{%) De Caestio et Latrone aliisque nonnullis egerat Svetonius 
in ea parte libri sui De claris rbetorit)us, quam tem- 
pus nobis invidit. V. Quint. , x , 5, 18. — Plin. H- N., xx, 
14, 57. 

(3) QuiNTiL., IX, «, 101 et seqq. 

(4) P. Rulilii Lupi. De flgur. sententiar. et elocut., libri il-, 
recensuit, et adnolat. adiecit David Rubnkenius. Lugd. Ratavor. 
1768, in-8^ 

(5) Wyttenbach. . Ribl. crit., I, P. 3, p. 2 — R. KaHNfL^ 
Ciceronis ia pbilosopbiam eiusque parles meriia. Hambufrg. , 
1825, in-8' —■ S. AuG., Controv. academ., I, 8. 



Digitized by 



Google 



i04 HISTORIAE GRITIGAE 

Exstant, praeter nonnulla fragmenta , duodecira tul— 
liana opera philosophica (1); quorum veluti prooemiuna 
haberi possunt libri il Academicorum^ in quibus agitur 
de academiae recentioris doctrina (2) ab Arcesila usque 
ad Philonera, sive, ut brevius dicam, de veritate huma- 
narum cognitionum (3). 

In libris v De flntbus honorum et malorum exquirit 
noster quidnam de summo bono et summo raalo senserint 
epicurei, stoici et peripatetici (4-). 

Tusculanae disputationes , quae libris v continentar , 
sunt veluli miscellanea philosophica, in quibus res agun- 
tur ad bene beateque vivendum maxime necessariae, ita 
tamen ut certum unicuique libro sit propositum argu- 
mentum (5). 

Epicureorum, stoicorum atque academicorum placita 
de Deo et providentia complectuntur libri iil De natura 
deorum (6). Cuius quidem scriptionis veluti appendix 
haberi potest disputatio De ^ divinatione , quam noster 



(1) Perierunt ex tullianis operibus pbilosophicis : 1* Pla- 
tontsTin^aeus latine redditus, cuius UDtummodo restat 
fragmentum ; 2" D e g i o r i a libri il, quos vivo Petrarca (V, 
Sen., xvl, 1), scimus superfuisse ; 3" Oeconomicus, in 
quo Xenophontem secutus f uerat ; 4** Platonis Protago- 
ras, quem latine fuerat interpretatus ; LausCatoniS; 
0" Consolatio seu De luctu minuendo; 7* Deniqua 
Dialogus, H r t e n s i i nomine inscriptus, quem TuUius exa- 
raverat, ut ronianam iuventatem ad philosophiae studium 
excitaret- Huiusce operis fragmenta, quae pauca supersunt, 
collegerunt prae caeteris Sigonius in Cic. fragm., pagr. 80; 98. 
118 et seqq. — Patricids in Cic. fragrp. pag. 49, 56, 156, 163 et 
seqq. 

(2) Multiplex est academiarum divisio. Cicero duas tantum 
academias enuijierat : Veterem, in qua floruerunt, praeter 
caeteros, Socrates et Plato : n o v a m, in qua enituit Arcesilas. 
Vide in hanc rem Ritter. Histoire de la philosophie. 

(3) V. A. C. Ranitz, Comment. de iibris aca^emic. Lipsiae 
1809, in-8*. 

(4) V. G. P. Krug, De formulis, quibus philosophi stoici sum«* 
mum bonum definierint. Lfps 1834, in-4^ 

(5) I. C. Orelli, ad Cic. Tuscui., iv, g 77. 

(6) V. Wtttenbach., Schol. in Cic, De Nat. deor. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. XI. 105 

bifariam ita divisit, ut in libro primo Quintum fratrem 
inducat ex stoicorum doctrina profitentem, se divinatio- 
nem sequi, omnium populorum consensu comprobatam; 
in altero vero stoicorum sententiam de divinatione a 
Quinto fratre defensam ipse refellat (1). Hisce Hbris de 
natura deorum et de divinatione tamquam complemen- 
tum accedit liber mutilus, in quo implicatissimam De 
fato quaestionem pertractavit (2). 

Libros De legibus numero sex exaraverat Cicero. Sed 
quum quartum , quintum et sextum temporis iniuria 
nobis inviderit, tres priores tantummodo supersunt. In 
his Tullius ipse inducitur loquens cum Quinto fratre 
et Tito Pomponio Attico de origine et natura iuris uni- 
versi, et de legibus, quibus Romani potissimum rege- 
rentur (3). 

In libris iil De oJHciis agitur praesertim de rebus ho- 
nestis et utilibus (4) ; in opella De senectute (5) refel- 
luntur quae vulgo senectuti obiici solent; in libro De 
amidtia ea tangit philosophus romanus, quibus vera a 
falsa amicitia dignoscatur, et leges proponit, quibus illa 
sit regenda. Paradoxa (6) vero complectuntur absurda 
quaedam stoicorum placita. 

Restant libri vl De repuhlica, quos si quis cupiat de- 
finire, recte, mea quidem sententia, dixerit, esse quam- 
dam romani imperii historiam, in qua per summa. ca- 
pita ea narrantur, quae Romani ad rempublicam consti- 



(1) ScHOLTEN, Diss. ds phil. Cic. loco, qui est De divinat. nat. 

(S) Principium huiusce disputationis De fato, quod deside- 
rabatur, cum nonnuUis aliis frapnentis an. mdcccliiI ex palim- 
psesto, ei forle oblato, erait Fiorentiae i.uDovicus Chrysosto- 
Mus Ferrtjccius vircl. 

(3) V. Th. Kelish. Comment. de legg. Ciceronis, P. I. Elbing. 
ia26. in-4*. 

(4) V. I. F. SACHaE,' Quaestio de libr. Cic, qui sunt De offlc. 
indole atque pcoposito. Quedlinburg 1825, in-4*. 

(5) V. G. RiCHTER, De laud. et viluper. in libro Cic. De le- 
nect. Guben 1803. in-8'. 

(6) y. MoRGBNSTERN, Prolegom. in Cic. paradoxa. Dorpat 
JL819. 



Digitized by 



Google 



i06 HISTORIAE CRITICAE 

tuendarn et tutandam sanxerunt ; quibus multae animad- 
yersiones accedunt ex philosophia et civili prudeniia , 
depromlae. Omnibus tullianis operibus philosophicis hoc 
esse anteponendum concordes testanlur crilici doctissimi. 
Dolendum igitur, aliqua dumtaxat fragmenta, nullo saepe 
inter se vinculo consociata, ad nos pervenisse (1). 

Hic si c[uis forte requirat , quinam fuerit tullianae 
philosophiae fons praecipuus, aia, Ciceronem a prima 
inde aetate ad summam senectulem, omnium graecorum 
philosophorum studiosissimum, Platonem prae caeteris 
adamasse, atque ad academicorum doctrinam se in pri- 
mis applicuisse , quod hac oratorem maxime ali adiu- 
varique arbitraretur (2). Qua tamen in re eo praeser- 
tim videtur spectasse, ut doctrinae varietatem, adhibito 
iudicio et delectu,.ad elegantem vitae et philosophandi 
usum accommodaret. Caeterum quiim philosophia usque 
ad tullianam aetatem nondum fuisset latinis litteris ex- 
plicata (3), Cicero primus eam recte illustravit, et lu- 
minibus etiam oratoriis usus. omnem Graecorum copiam 
et elegantiam expressit ; magni existimans interesse ad 
decus et laudem civilatis, res tam graves tamque prae- 
claras, latinis etiam lilteris contineri (4-). Quum autem, 
ut modo memoravi, graecorum omnium philosophorum 
rationes plane perspectas haberet noster, et suam de illis 
sent6ntiam prudenter ac libere ferret, iam patet quan- 
tum civibus suis profueril, el quanta hodieque sinl eius 
in philosophiam merita (5). 



(1) Tullianos libros De republica post diuturnam obli* 
vionem lu lucem revocavit Angelus Maius, vir doctissimus, 
anno mdcccxxiI: Pe bis V. Gratama, Dissert., De Cic, De rep. 
et De ieg. libris iuridica. Groning. 1827, in-8^ 

(«) TcLL.» Orat ad M. Brut , iv. — Cf. Praefat. paradox. ad 
Brul. — Cf. I. A. C.VanMbcsde, M. T. Cicero (ffXo^Xarwv. 
Disquisitio de pbiios. Cic. fonte praecip;uo. Traiect. ad Rhen. 
1836, in-8'. Lact., Inst. div., I, «. 

(3) V. TuLL., Academ. posterior., I. %. 

(4) De nat. deor , T, 4. 

(5) V. KdNHER, op. cit. 



Digitized by 



Google 



LIB. 11. - CAP. XI. <07 

§2. 

L, Lucullus. — C. Aurelius Cotta. — M. Terentiut 
Varro, aliique philosophi Augusteae aetatis, 

Praeter Bhilonem, Diodolum aliosque, de quibus iam 
dictum est, coraplures graeci phiiosophi hac aetate Ro- 
mam adventantes, ibi consederunt vel docendi causa , 
\el quod principum virorum gratia gauderenl. In his 
Nicolaum damascenum praesertim memorant, Xenarchum, 
Athenaeum seleuciensem, peri{vateticos ; Thrasyllum pla- 
tonicum atqne Athenodorum tarsensem , sloicum. Hinc 
vero factum est, ut Romani alii aliam graecorum phi- 
losophQrum.familiam sectarentur. 

Academicorum rationem, cui Tullius ipse deditus fuit, 
tenuerunt in primis L. Lucullus, summo vir ingenio, et 
multa doctrina expolitus (1) ; C. Aurelius Cotta, quem 
in libris De natura deorum contra Epicurum et stoicos 
disputantem videmus ; M. Terentius Varro, ad quem Ci- 
cero scripsit libros (}uatuor Academicorum (2) ; M. Bru- 
tus, qui, teste Tuilio, philosophiam latinis litteris ita 
est perseculus, nihil ut iisdem de rebus Graecia deside- 
raret (3) ; postremo, Publius et Caius Selii, et Tetrifiius 
Rogus^ quos Philonis auditores et doctos homines ap- 
pellat Catulas apud Ciceronem (4-). 

Fuere etiam docti ex stoicorum schola complures , 
inter quos, omnium sententia, eminet J/. Porcius Caio 
Uticensis. Ilic enim Zenonis praecepta arripuerat non 
disputandi causa, ut magna pars, sed ita vivendi. Quare 
incredibilem gravitatem , quam erat a natura sortitus , 
perpetua constantia sic roboravit, ut stoicae doclriiiae 

(1) Tdll., Academ. disput, il, 2. 

(2) V. TuLL , Ep. ad diversos, ix, 8; Acad. disput., I, 2ftt3 

(3) Academ. posler., 1, 3. — Inter Bruti opera pliilosoph ca 
recensetur liber De virtute» quem ad Ciceronem xui^erut. 
Y. De flnib. bonor.et malor., I, 3. 

(4) Academ. prior., iT, 4. 



Digitized by 



Google 



108 HISTORIAE CRITICAE 

leveritatem el vita pariter et morte referret (i). Praeter 
Catonem, ut alios praetermiflam, stoicis sunt annume- 
randi L. Aelius^ eques romanus (2) C. Blossius cumanus, 
et Boetus^ quem Tullius in libris De divinalione (3) in- 
ter illos memorat, qui prognosticorum caussas sunl pro- 
secuti. 

Nec praetermittendi nonnulli, qui ad aliorum philo- 
sophorum disciplipam se conlulerunt. Sic totum se pe- 
ripateticis tradidit M, Pupius Piso^ cognomento Calpur- 
nianus, quem Cicero de illorum doctrina disserententi 
inducit i^ libro v De finibus honorum et malorum ; pytha- 
goreis nomen dedit P. Nigidius FiguluSy vir quum cae- 
teris arlibus ornatus, quae dignae libero essent , tum 
acer investigator et diligens earum rerum, quae a natura 
involutae videntur (4-). Post Nigidium vero Q. Sextius, 
qui Pythagorae placita alia quadam ratione explicare 
conatus esl (5). 

Sed prae caeteris latissime apud Romanos patuit epi- 
cureorum doctrina , sive quod erat cognilu perfacilis , 
sive quod homines invitarentur illecebris blandae volup- 
tatis (6). Praecipue vero hac aetate epicureae ratlonis 
aemuli nominantur T. Pomponius Atlicus (7), C. Vel' 
leius (8) et L. Torquatus^ in quo fuisse dicunlur pluri- 
mae litterae, nec eae vulgares, sed interiores quaedam 
et reconditae, divina memoria, summa verborum et gra- 



(1) De Catone stoico V. Vull, in. orat. pro.iVIaraena, xxix et 
leqq. — Cf. De finit). bonor. et malor., iil, 18; praefat. ad pa- 
radox. ; De offic, f, 31. 

(S) V. TuLL. in Brut., lvI. — Svet., De illustr. gramra., iil. 
Hic idem ille est L. A e I i u s S t i 1 o , quem in grammaticis 
iam memoravimus. Lib. I, c. 19. 

(3) I, 8; IJ, 21. 

(4) TuLL. in fragm. Timaei Plat., I. 

(5) V. Senec. Ep., cvnl; De ira, iil, 36; Natur. quaest., 
vil, 32. 

(6) TuLL., Tuscul. disput., iv, 3. 

(7) V. TuLL., Ep. ad divers.. xiil, L; ad Attic, T, 19; De 
finib. bon. et mal., I, 5: v. 1; De legib., I. 7. 

(8) De nat. deor., I, 6; De orat. iil, 31. 



Digitized by 



Google 



LIB. 11. - CAP. XII. 409 

vitas et elegantk (1) ; quibus adiungendi sunt T. Alhu" 
cius^ C. Cassius, Jw. Fahius Gallius^ L, Saufeius aliique 
nonnulli. Nec plura de philosophis huiusce aetatis, ex 
quibus egregium quemque nominasse sufilciat. 

CAPVT XII. 

DE SGRIPTORIBVS RERVM MATHEMATICARTM 
ET NATVRALIVM. 



M. Vitruvius Pollio. 

Ut alia coraplura, ita et mathematicas disciplinas e.\ 
graecis fontibus hauserunt Romani; nec multi admodum 
fuere, qui in intimam iilam artium rationem inquire- 
rent, quam S-cwp/av Graeci vocant. Omnibus sane ex- 
celluit M. Vilruvtus Pollio, quera Augustus curae instru- 
menti bellici, et publicis aedificiis praefecit. In quanam 
urbe, quibus parenlibus, quoque anno ortus sit non 
constat. Fuisse veronensem plerique autumant; honeste 
autem fuisse educatum, el sub lulio Caesare slipendia 
fecisse ex ipsius opere colligimus (2). 

Graecorum vestigia secutus scripsit De architectura 
libros'x ad imperatorem Augustum; in quorum primis 
seplem agit de aedium constructione, in oclavo de aquae- 
ductibus, in nono de illa architecturae parte^ quae in 
horologiis solaribus conficiendis versatur , quaeque a 
Graecis yvw/xov^x^ dicitur ; in decimo de mechanica. 

(1) TuLL. in Brut., Lxxyl ; De finib. bon. et mal., I, 6. 

(2) Cf. Praefat. lib. I et il, et prooem. lib. iv operis Vilru- 
viani De a^rchitectura. — De Viiruvio eiusque opere disputavit 
lo. Schneiderus. Vide M. Vitruvii Pollionis De architectura , 
Ilb. X. Lipsiae apud Goeschen. 1807, iv voi. in-8'. — Cf. L'ar- 
ch.iteUura di Vitruvio^ tradotta in ilal. da Quirico Viviani, 
illuslrata con note critiche, ece. Udme 1830, in-8*. 



Digitized by 



Google 



HO HISTORIAE CRITICAE 

In huiusmodi libris est Vitruvius meKor architecturae^ 
quam lalinilatis magister. Eius enim stilus plebeius est, 
el aurea illa latinae linguae aetate indignus. Quamquam 
vero orationem peregrinitate et humilibus dictionibus 
infuscat ; attamen propter antiquitatem non est conte- 
mnendus ; et si minus ad elegantiam, al confert ad lin- 
guae integritalem et copiam illius lectio. Inde enim di- 
scimus voces ac locutiones, arti architectonicae peculia- 
res, quas frustra apud alios quaereremus. 

§ 2. 
M. Terentius Varro. 

Longior sane el molesta lectoribus accideret tituloruro 
enumeratio, quos Varro plurimis et doctissimis operi- 
bus suis (1) praefixit, qaosaue a veteribus grammaticis 
servatos coilegit Albertus Fabricius in bibliotheca latina. 
Itaque satis sit memorare, Varronem hunc nostrum de 
omnibus fere disciplinis scripsisse, quae ad iliam diem 
a veteribus aut aequalibus suis fuissent illustratae. Qua- 
propter iure a Quintiliano (2) Romanorum eruditissi- 
mus dictus fuit, peritissimus linguae latinae, et omnis 
antiquitatis et rerum graecarum romanarumque (3). 

Ex Varronianis operibus, praeter alia nonnuUa , su- 
persunt libri tres De re rusticay quos octogenarius exa- 
ravit. In primo docet, quanam ratione terra sit colenda; 

(1) Constat ex A. Gellto (iiI, 10), Varronem anno aetatis suae 
octavo et septuagesimo iam quadrlngenta et nonaginta voiu- 
mlna conscnpsisse ; ex Plin. (H. N , xxxix, 4), quum annum 
iam ageret octavum et octogeslmum, scribendi flnem nondum 
fecisse ; postremo ex Val. Max. (viiI, 7, § 3), in eodem feclulo 
et spiritum eius, et egregiorum operum cursum extinctum 
fuisse. 

(2) De inst. orat., X, 1, 95. — Cf. Tull., Academicor., I, 3: 
Brot., Iv; Ep. ad divers. , ix, 8. — Senec, Consolat. ad 
Helv., viif. 

(3) Doctas coniecturas in Varronem proposuit Gasp. RBUVEfis 
in coilectanois litterariis. Lugd. B^tav .1815. 



Digitized by 



Google 



LIB. II. - CAP. XII. 111 

in secundo agit de animantibus, quibus in agro colendo 
praesertim opus est; in tertio de villaticis paslionibus, 
hoc est de animalibus, quibus villa aplum pabulum sup- 
peditat. De doctrina, quae in hoc opere continetur, no- 
strum non est disserere. Stilus elegantior atque orna- 
tior quam catonianus , is ferme est , qui scriptorem 
diEjceat aelatis Augusteae. Id unum furtasse quis repre- 
ijendat, quod minus apta verborum conslructio facit, ut 
sensus implexus quodammodo et subobscurus interdum 
legentibus contingat. 

§3. 

Anionius Musa — Auhis Cornelius Celsus, 

Si Antonium Musam excipias, medicum Augusti Cae- 
saris, cui nonnulla perperam tribuuntur fragmenta De 
tuenda valetudine et De compositionibus medicis (1), unus 
fuit hac tempestate rei medicae scriptor Aulus Comelius 
Celsus (2), patria romanus. De huius parentibus et vita 
altum silentium est apud veteres. Quare etiamsi Colu- 
mella (3), aequalis Imperatoris Claudii, aetatis suae scrl- 
ptoribus Celsum adnumeret ; attamen plerique elegantia 
et nitore celsianae dictionis permoti, aevo Augusteo (4-), 
aquo.certenon abfuit, ipsum adscribendum putarunt(5). 

Constat ex Quintiliano (6), Celsum non solum de phi- 



(1) Antonii Musae fragmenta, quae extant, collegit Florianus 
Caldani. fiassani an. 1800, in-8\ 

(2) V. C. I. GOLDHORN, De archiatris romanis inde ab eorum 
origine usque ad finem imperii rom. occidenl. Lipsiae 1841 
in-8'. 

(3) De re rust., I. 1. 

(4) Hac aetate primus Graecorum magna cum laude medici- 
nam Romae factitavil Asclepiades Bithynus, mechanicae sectae 
auctor. Y. Fort. Bianchini, La medicina di Asclepiade per 
ben curare le malaUie acute, ecc, Venezia 1769, in-8°. 

(5) V. TiRABOscHi, Storia della letter. ital, T. I, 342; ii, «?0 
Modena 1794. Ct. Celsi vitam a loanne Rhodio conscriptam. 

^) Loc. cit. 



Digitized by 



Gpogle 



H2 HISTORIAE CRITICAE 

losophia, de iure civili et eloquentia scripsisse, sed am- 
plius rei militaris et rusticae etiam, et medicinae prae- 
cepta reliquisse. Ex quibus operibus, praeter fragmentum 
De-arte dicendi , ad nos pervenerunt De medicina libri 
viil, qui sunt pars sexta operis, quod ipse De artibus con- 
scripserat. In his Hippocratem coum praesertim secutus, 
intima medicinae penetralia dicitur subiisse ; occulta , 
complexa et involuta sic aperiendo, ut firma hinc vale- 
tudinis jjraesidia peti possint. Verum hac de re perito- 
rum iudicium esto. Ad nos quod attinet, satis sit dicere, 
Celsum concinna et eleganti scribendi ratione sic cona- 
mendari, ut iure meritoque medicorum Cicero fuerit ap- 
pellatus (1). 

CAPVT Xlii. 

DE IVRISPRVDENTIA. 

Ex disciplina Q. Mucii Scevolae, guem supra memo- 
ravimus (2) , plurimi prodierunt iurisconsulti. In his 
maxime laudatur Caius Aquilius , qui ex Tullii testi- 
monio (3) iuris civilis rationem nunquam ab aequitate 
seiunxit ; qui ita iustus et bonus vir fuit, ut natura , 
non disciplina consultus esse videretur ; ita peritus ac 
prudens, ut ex iure civili non scientia solum quaedam, 
verum etiam bonitas nata videretur. Sed omnibus longe 
praestitit Servius Sulpicius Rufus (4), cuius admirabilem 
quandam et incredibilem ac pene divinam in legibus 
interpretandis, aequitate explicanda , scientiam extollit 
Cicero (5); omnesque, ait, ex omni aetate, qui inurbe 

(1) V. I. H, ScRULZE, Compendium historiae med. Halae 174;}. 
— LuD. BiANCONi, Lettere sopra Cornelio Celso, Roma 1T79, 
in-8". — G. A. Delchiappa. tntorno alle opere e alla condi" 
zione di A. Corn. Celso. Miiano 1819, in-i:^*. 

C8) Llb. I, cap 10. 

(8) Orat. pro A. Caecina. xxviL 

(4) ExsUnt eius eplstolae il ad Cieer. (ad famil., it, 6, U). 

(5) Philipp., IX. 5 — Gt Brut.. xxxxL 



1 



Digitized by 



Google 



LiB. II. - CAP. xm. 113 

Roma mtelligenliam iuris habuerunt, cum Servio Sul- 
picio non esse comparandos. 

Huius vestigiis instilerunt A. Ofilius et Alfenm Vartu 
cremonensis, rerum anliquarum non incuriosus, qui 
Digestorum libros quadraginla perscripsit, quorum non- 
nulla exstant fragmenta (1). Fuere eliam et C. Trebalius 
Testa (2), et Cascelius Aulus (3), et Q. Aelius Tubero , 
et Verrius FlaccuSy aliique complures viri praestantissimi, 
qui iuris civilis cognitionem atque interpretationem in 
possessione sua retinuerunt. 

Sed quum iurisprudentia vehementer ad opes augen- 
das et ad gratiam pertineret, plurimi, uti fit, qui neque 
ingenio, neque auctoritate valerent, senescente republira, 
$e ad ius respondendum dederunt. Quare in maxima illa 
temporum confusione, sicuti honores et omnes dignitatis 
gradus, sic huius scientiae splendor fermedeletus est (4). 
Tunc enimvero Augustus, ut pristinam iurisprudentiae 
dignitatem restiluerel, prudentissimo cuique et peritis- 
simo ius tanturamodo esse voluit publice respondendi (5). 
Et duo quidem, Augusto imperanle, prae caeteris eni- 
tuerunt, Caius Atleius Capito (6) et Antisiius Labeo {l)y 
quorum quum variae maximeque discrepanles essent de 
iure sententiae, factum est, ut iurisconsulti, ex illorum 
disciplina profecti, in duas easdemque diversas familias 
discederent (8). 



fl) A. Geli.., vI, 5. ■— Cf. HoFACKER, Dissertatk) ad frag- 
menta, quae ex Alfeui Vari, libris xx Digeslorum supersunt. 
Tubingae 1T75, in-4'. 

ft) Ep. ad famil., vil, 5. 

<3) HORAT.. Ep. ad Pison., 371. 

(4) TuLL., De offic, il, 19. 

(5) Apud Romapos, iurisconsuUorum responsa tamquam pars 
ittris scripti habebaotur. V. Iustinian. in § Responsa pru- 
dentum, De iure nat. geni. et civil. 

(6) Macrod., Saturnal., vil 13. 

(t I»ier caetera Labeonis scripta enumerantur JIsiBoiv&y librt 
viil, quorum nonnulla in Digesiis exstant fragruenta. Cf. A, 
Gell., XII I, 10. 

(8) V. Bach, Hist. iurisprud. rom., lib. iiT, c l, aect. 6. 



Digitized by 



Google 



.//- 



414 HISTORIAB GRITIGAI 

CAPVT XIV. 
DE GRAMMATIGA. 



Postquam Romani se graecis doctoribus excolendos 
dedissent, non defuerunl viri ingenio, doctrina et rebus 
gestis praeclari, qui vel in maximis occupationibus, la- 
tini sermonis expolitionem aggressi, de rebus gramma- 
ticis accuratissime scriberenl. Sic C. lulium Caesarem 
vidimus duos De amlogia libros ad Tullium misisse (1). 
Marcus Terentius Varro (|uatuor et viginti libros exaravit 
De lingua laiina (2). Grammaticas etiam commentationes 
litferis mandavit P. Nigidim Figulus\ homo , ex Gellii 
sententia ^3), iuxta Varronem doctissimus. Marcus au- 
tem Valerius Corvinus Messallaf libellos edidit De verbis 
et liUeris singulis (4). Quid qiiod? Tullius ipse artis 
huius diligentissimus fuit, et in filio, ut ex epistolis appa- 
ret, recte loquendi usquequaq^ue se asperum exactorem 
praebet (5). Caeterum Svetonius (6) grammaticae docto- 
res praecipuos memorat M. Antonium Gniphonem, magni 
ingenii virum, qui docuit primum in divi lulii domo. 



(1) Cap. IX, 8 1. 

(S) Ex hisce libris, sex tantum reliqui sunt, in quibus dum 
verbdrum notaliones roinute persequilur Varro, frigidus iu- 
terdum atque ineptus videtur ; el, qui eruditorum mos est , 
apx<xMfjLoh studiosius consectatur. Qaapro^ter dam muUipliei ' 
eruditioue se commendat, ad stiii elegantiam parum confert 
varronianum hoc opus. 

(3) IV, 9 ; XIX, 14. 

(4) QuiNTiL. memorat praesertim Messallae librum de S 11 1- 
tera in libro De inst. orat., I, 5, 23. — Cf. I, 5, 15, 35. 

(5) Interciderunt duo Ciceronis ad Marcum fliium epistola- 
rum libri, quorum paucula solum fragmenta a grammaticis 
afferuntur. luvat vero in hanc rem adire epistolam ad Tiro- 
nem (ad famii., xvl, 17), in qua Tuiiius cum hoc de usu yocis 
fi d e 1 i t e r expostulat. 

.6) D% iilustr. grammat. 



Digitized by 



Google 



r 



LIB. 11. -CAP. XIV. il5 

deinde in sua privata ; M. Pompilium Andronicum, Or- 
bilium Pupillum, Horaiii magistrum (1), AUeium Philo- 
logum^ Curtium Niciam, Verriuin Flaccum^ in hisloricis 
iam laudatum (2), et C. lulium Hyginum, Augusti liber- 
tum, natione hispanum vel alexandrinum , qui praefuit 
Palatinae bibliothecae, et Ovidio familiarissimus fuit. 



(1) HORAT., Ep., il, 1, 71. 
tt) Cap. IX, g 5. 



Digitized by 



Google 



116 HISTORIAE CRITICAK 

LIBER TERTIVS. 

IB EXCESSV AVGVSTI AD HADRIANVM. 



Ab «■. ■ib. Mod. occLXviI (a Ghristo nato xiv) ad »■. «rb. c«ndl.]>cccU7 
(post Ghrislom Datom cxvilj. 



CAPVT I. 

QVARE LATINAE LITTERAE POST AVGVSTVM 
A PRISTINA ELEGANTIA DEFECERINT. 

Si spatium praeteriti temporis respicias, iam illud ia 
promptu est, ingenuas litteras, ut reliqua mortalium, ab 
exiguis profectas iniliis,. primo crescere et pauUatim ad 
summum perduci ; mox senescendo deflorere atque ita 
corrumpi, ut pene ad interitum redigantur. Quod qui- 
dem luculenter testatur romanarum litterarum hisloria, 
quae rudiores usque ad bellum punicum secundum, po- 
stea sensim ila expoliri coeplae sunt, ut aevo Augusleo 
sumraum perfeclionis fastigium attingerent. Exinde a 
pristina elegantia et nitore tantum recessere , ut sene- 
ctutem quandam habere viderentur. 

Sed ao Augusti excessu ad principatum Hadriani non 
omni penitus lepore et venustate caruit latinitas. Hac 
enim labente aetale ii Imperatores identidem exstiterunt, 
sub quibus litterae vitam quasi recipere viderentur ; 
cuiusraodi fuerunt, exerapli causa, Vespasianus , Nerva 
et Traianus. Quare hoc teraporis spatium, quod centujn 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. I. 117 

ferme et tribus annis continetur, argentea lalini sermo- 
nis aetas vulgo appellatur. 

lam vero in causas inquirenti, ob quas posl Augustum 
tanta in romanis litteris commutatio facta sit, tres po- 
tissimum occurrunt : infusa videlicet in urbem peregri- 
nitas, herilis Caesarum dominatus, Romanorum Inxuries 
et socordia. 

Profecto nihil magis quam recepti in urbem peregrini 
patrium sernH)nem inficere et barbarie infuscare con- 
sueverunt (1). Hoc autem Roraanis mox eventurum iam 
porfcendebat divina illa TuUii mens in Bruto (2), quum 
quererelur, quod in urbetn Romam raulti iuquinate 
loquentes ex diversis locis confluxissent. lamque cives 
hortabatur, ut sermonem expurgarent , et rationem , 
tamquam obrussam adhiberent, quae mutari non potest, 
nec pravissima uterentur consuetudinis regula. Quin 
etiam cum intimo et familiarissimo suo (3) iocatus testa- 
batur , neminem iam reliquum esse praeter illum, in 
quo posset iraaginem antiquae et vernaculae festivilalis 
agnoscere, postquam a Caesare braccatis et transalpinis 
nationibus civitas data fuisset, et peregrini in senatum 
adlecti (4). Quid vero si Galliam universam a Galba (5), 
Hispaniam a Vespasiano iure Latii donatam vidisset? Ad 
haec coloniae in provincias deduclae, legationes, leges,edi- 
cta praetorum, aliaque id genus fecerunt, utdevictaegentes 
pauUalim viclorum sermoni^adsuescerent. Hinc barbarica 

■ ]/ (1) Kal ^avfxa fxh tovto , rroXkdk oif) enoLi So^eie tol EiY.0TOi 
ijf XoyiQf.ixhoi^ TtCoc,^ ovx clttol^ i^£fioLpfiap(j>6y\f * 07ny.qvq ts u;ro- 
• ^ Se^OLjjiirri, y.y.i IVEcpjot'?, xal ^OLyviTa^;, xalTi;pp/)VO-^, xai Bpe- 
I Ttbu;.... aXXfe Tercpo^; toX; eip^fjfJieJOK; l'(9y)vj tol fih e^ aVT9\; 
.o ' ItolXiol^;, tol 'S'e^ ^repwv a(piy)jievoL Tonis^y pjvploL sVa , oiTe b- 
'2 pLoyhj^aaa, o^iTe b}jLo5iaiTCf., Dionys. Hal., Anl. rom.. I, 89 — Cf. 
Galvani, op.^cit., pag. 200. 
(S) Cap. LXXiV. 

(3) V. Ep. Ad Paelum (ad famil., ix, 15). 

(4) SVET., lul., LXXVl, LXXX. — Cf. GlBBOH, C. UL 

(5) TACiT., Hlst., I. 8. 




118 HISTORIAE CRITICAE 

nomina, uli fit, passim conficta ; hinc externae loculio- 
nes romanam urbanitatem sic viliarunt, ut gliscente in 
dies peregrinitate, latinus sermo a nalivo candore de- 
sciscere, atque alium colorem ducere videretur. 

Utinam vero ab externis tantum hominibus romana- 
rum litterarum vitia fluxissent! at donxestico etiam fonte 
redundarunt. Poslquam videlicet bellatum ad Actium , 
et omnis potestas ad unum fuit collata, sub imperatorio 
dominatu veritas, quae cuiuslibet scriptionis prima vir- 
tus est, pluribus modis fuit infracta. Tunc enimvero 
metu dominantium, quibus aliena virlus esset formido- 
losa, putidius artificium in scribendo quaesilum , ut 
pauHo liberiores sententiae quodam quasi velo obtende- 
rentur ; tunc eloquentia, a civili turba et foro ad um- 
bratiles exercitationes Iraducta, fucatum quemdam nito- 
rem et minimas inventiunculas quaesivit, quae efTe- 
minatam scribentis levitatem testantur ; tunc libidine 
adsenlandi, monstrosa quaedam vocabula invecta ; tunc 
demum omne studiorum genus paullo liberius et erec- 
lius, periculosum servitus fecit (1). 

Quamvis autem immanis Caesarum saevities maximam 
litteris perniciem attulerit ; multo maius tamen in libe- 
raliores disciplinas ex eo damnum manavil, quod libido 
et luxuria, nullo coercente, invaluissent. Apter in banc 
rem auctor dialogi De caussis corruptae eloquenliue (2) : 
Quis enim, ait, quis ignorat, el eloquenliam et caeleras 
artes descivisse a vetere gloria, non quod praeclara in- 
genia sequiori aevo defeceriot, sed desidia iuventutis , 
el negligentia parentum et inscientia praecipientium et 
oblivione moris antiqui ? Quae quidem inala primum 
in urbe nata, mox per universam llaliam fusa , nemo 
fortasse luculentius expressit, quam Marcus Seneca (3) : 
Torpent ecce ingenia desidiosae iuventutis, nec in ullius 



(1) Plin., Ep., iil, 5. — Cf. Tacit., Annal., xy, 60 el seqq, 
— SvET., Domltian., x. — Gell., xv, 11 sub fln. 
(S) Cap. xxviil. 
(3) Conlrovers., lib. I in praefat. 



Digitized by 



Google 



UB. III. - CAP. I. no 

honestae rei labore vigilatur. Somnus languorque , ac 
somno et languore turpior malarum rerum induslria 
invasit animos. Cantandi saltandique nunc obscena stu- 
dia effeminatos tenent : et capillum frangere, et ad mulie- 
bres blanditias vocem extenuare, mollilie corporis cer- 
tare cum feminis, et immundissimis se excolere mun- 
ditiis, nostrorum adolescentium specimen est . . . Expu- 
gnatores alienae pudicitiae, negligentes suae. Numquis 
igitur fortasse mirabitur quid caussae sit, quod in tam 
depravata civitate, in tam dissolutis moribus corruplum 
orationis genus provenerit, quod aut verborum licenlia 
exsullaret, aut puerilibus sententiolis lasciviret, aut im- 
modico tumore turgesceret, aut inanibus locis baccha- 
retur, aut casuris, si leviter excuterentur, flosculis nite- 
ret, aut praecipitia pro sublimibus haberet (1)? Nimirum 
ait Lucius Seneca (2) talis semper hominibus fuit oratio, 
qualis vita : genus dicendi publicos mores imitatur. 

Caeterum etsi iila dictionum castitas in huius aevi 
scriptoribus desideratur, quae in iis elucet , qui circa 
aetatem Augusteam floruerunt ; multa tamen in iisdem 
occurrunt probanda atque etiam admiranda; multa docte, 
acute et commode dicta ; multa demum, quae grandibus 
imaginibus atque altitudine saitentiarum sic illuslranlur, 
ut quaciimque aetate magno cum fructu ab iis legerentur, 
qui diu et multum iam essent in aureis scriptoribus 
versati. Ad hoc vilia ipsa, quibus interdum lanorant , 
non sine quadam voluptate notantur, quod in iis sene- 
scentis imperii vestigia veluti agnoscimus, et quod nobis 
suppeditant ubi iudicium utrinque exerceamus. 



(1) QUINTIL., xil, 10, 73, 
{^ £p. ad Lucil., cxiv. 



Digitized by 



Google 



iSO HISTORIAB ORITICAI 

CAPVT n. 

DB POESI DRAMATIGA. 

Tragoedlae, quue Senecae nomine ftrunlur, 

Latinas litteras in nniversum aestimanli mirum pro- 
fecto videbitur, romanajn genlem, apud quam magnn 
scriptorum ingenia provenerunt, in tragoedia maxim^ 
claudicare. Quamvis enim quincpiaginta ferme tragici 
latini enumerentur (4), praecipuis vero laudibus a Quin*- 
tiliano feranlur L. Varii ThyesteB et Ovidii Medea; longt 
tamen Romani infra Graecorum laudem in tragoedia 
substitisse dicendi sunt. Cuius quidera rei caussa non 
tam ex gentis ingenio, quam ex institutis et moribus 
potissimum est repetenoa (2). Quum enim principes 
civitatis viros Romani in scenam traducere legibus pTO- 
hiberentur, ac propterea fabularum nodos et argumenta 
graeco fonte derivarent, fruslra in rerum externarum 
tractatione tragicos illos sfiiritus requiras, quos fatale^ 
patriae casus, aut infanda Pelopidarum fiagitia Graecis 
fiuppeditarent. 

Tragicae Latinorum fabulae superioris aetatis, si pauca 
excipias fragmenta, perierunt. Sed eccc nobis oecetti 
tragoediae (3) , quae Senecae nomini addicuntur. Diu 
multumque disputatum est, M. Annaeo Senecae , rhe- 



(1) V, Lange, Yindiclae tragoediae romanae. Lipsiae 1®8«, in 
4*. — Tragicorum romanorum fragmenta, quae exstant, col- 
legil Scriverius in Nomenclatore tragicorum latinorum. Luj?- 
duni Batav. 1021, vol. il, in-8°. 

(2) V. Baden, De causis neglectae a Romanis tragoediae. Got- 
tingae 1789. 

(3) Hercules furens, Thyestes, Thebais sive 
Phoenissae, Hippolytus, Oedipus, Troades, 
Medea, Agame mnon. Hercu les Oetaeus, Octavia. 



Digitized by 



Google 



UB. iii. - CAP. n. i2l 

ioTi (4), an Lucio filio, qui piiilosophi cognomenlo do- 
natur (2), an M. Annaeo Lucano (3), an alii cuipiam 
sint tnbuendae. Quamvis autem in tam diversis tam^ue 
discrepantibus doctorum hominum opinionibus (4) nihil 
Ofnnino certi Tam possit constitui ; illorum tam^ sen^ 
tentiam ffiHaxime probari video, qui, notata stiU dissimi- 
litudiiie, arbitrantur, non lanum eundemque harum tra- 
goediarum auctorem fuisse , sed a diversis argenteae 
aetatis scriptoribus elucubratas atque in unum corpus a 
librariis congestas, vulgo Senecae nomine innotuisse ^5). 
Senecanas tragoedias, Octavia excepta, ex Sophocleis 
atque Euripideis ductas, perperam lulius Caesar Scaliger 
ultra graecarura vim atque elegantiam extoilere cona- 
tur (6). Namque praeterquamquod fabulae parles parum 
apte inter se cohaerent; inflatum ac tumidum dicendi 
genus , crebrioribus sententiis et descriptionibus lasci- 
viens ; tum concitati semper affectus, vel quum mitio- 
ribus opus esset, fucatum illum nitorem pariunt , qui 
ex rhetorum officinis existere consuevit, qliemque efnn- 
gendis moribus absurdum, intelligentis iudicii homines 
fastidiose reiiciunt ^7). Quod tamen ita nolim intelligi, 

Suasi negem, cfuidpiam in hisce tragoediis posse laudari. 
iquidem brevia dicta et aculeata, incitata diverbia, ima- 
ginum granditas, atque altitudo sententiarum, legentium 

(1) De Seneca rhetore vide cap. viil, § i. 
(t) De Seneca pbilosopho, cap. ix. 

(3) M. Annaeus Lucanus fuit fratris filius Lucii Senecae pht- 
losophi, ilie ipse, qui Pharsaliam cecinit, de qao vide 
cap. nl, g 1. • 

(4) Vide Delrio, Synlagma tragic. lalin. — Klotzsch , Pro- 
lusio de Annaeo Seneca. uno tragoediarum, quae supersunt, 
omnium auctore. Vitelierg. 1802. iu-8'. -* Dii>£rot, OEuvres, 
tom. viil, iib. I, S 126. 

(5) SipoN. Apollin., Carm., ix, v. «31. — Voss., Inst. pofit., 
lib. il, cap. 19, 8 II ; De po^tis lat., cap. iil ; De histor. lat. , 
lib. I, cap. XXX. 

(6) Pogtic, vl, 6 — Cf. TiRABOSOBiuM, Storia della ietMr. 
itaL, tonj. il, llb. I, c. «, g 37. 

(7) H. G. PiLGRAMu.. Dissert. de vitiis tragoediar., quae Se- 
necae tribuuntur. Gottingae 1765, in-4*. 



Digitized by 



Google 



122 HISTQJUAE CRITIGAC 

animos percellunt, et vim quandam atque admitabilita- 
tem huiusmodi scriptionibus conciliant. 

Reliquos argenteae aetatis tragicos memorat Scrive- 
rius (1). Prae caeteris autem clari fuisse videntur, Ti- 
berio imperante, Mamercus Aemilius Scaufus (2) et Pom- 
ponius^ Secundus, quem Quintilianus (3) omnium tragi- 
corum, quos vidisset, longe principem dixit ; Vespasiani 
vero aetate Cunatius iile maternus, cui in dialogo De 
caussis corruptae eloquentiae colloquentis partes sunt 
datae. 



CAPVT 111. 

DB POESl EPICX . 

M. Annaeus Lucanus. 

M. Annaeus Lucanus, Cordubae natus in Hispania, anno 
urb. cond. dggxg, patrem habuit L. Annaeum Melam , 
L. Senecae philosophi fratrem. A teneris unguiculis 
Romam translatus, clarissimos praeceptores nactus est 
Remium Palslemonem et Cornutum philosophum. Quum 
autem prima ingenii experimenta in Neronis laudibus 
dedisset, initio adolescentiae, patruo suffragante, quae- 
»turam et auguratum obtinuit. Neque tamen in gratia 



(1) Nomenclat. tragic. latin. , vol. il, in-8*. — Cf. Heinsil 
dissertationem de tragoediae auctoribus. Lugduni Batav. 1611» 
in-8*. 

iXj Hic tragoediam scripsit, cui nomen Atreus. Tacit., 
Ann., vf, «9. — Dio Cass., lviiI, U, — Voss., De Po6t. lat.» 
cap. il. 

(3) De inst., oral. x, 1, 98. — Cf., viil, 3, 31. — Plin. Epist., 
vil, 17. — TiciT., Annal., xil, t8. — Dialog. de caussis corr. 
eloq. xiil. 



Digitized by 



Google 



LL... ili. - .CAP. II!. <23 

Imperatoris diu permansit. Namque in quinquennali 
certamine, in quo Nero ipse recitaverat, quum maximo 
plausu a cavea fuisset exceptus, Caesaris iram in se con- 
citavit, qui, vel inter poetas, principjm sibi iocum am- 
bitiosius vindicabat. Exinde Lucanus iuvenili ardore 
aestuans , quod carminum suorum famam a Principe 
premi videret, neque verbis, neque factis adversus eum 
temperavit, donec in Pisonianam coniuralionem nomen 
daret. Qua detecta , iussus venas incidere, obiit anno 
aetatis septimo el vicesimo (1). 

Inter Lucani opera enumerantur Saturnalia^ Silvarim 
libri x, Satyricae fahulae^ Epistolae, aliaque nonnulla (2), 
quae temporis iniuria interciderunt. Exstant vero Phar- 
$aliae libri x de bello civili ijiter Caesarem et Pompeium 
gesto. In hoc carmine hispanus poeta, potiusquam ex 
horatiano praecepto lectorem in raedias res raperet (3), 
historicos secutus, ab initio rerum exordilur, et conli- 
nuam narrationem ad finem usque perducit. Quare me- 
rilo dictus est a poelica ratione, recessisse (4). Gulpanlur 
eiiam in Lucano frequentes a proposilo declinaliones , 
turgidum scribendi genus , acumina declamaloria , et 
inepta rerum minimarum amplificatio (5). Laudantur e 
contrario acutae auaedam clarissimaeque senlenliae (G), 
graphicae alque elegantes pugnarum, urbium et locorum 
descriptiones, dictio satis pura, magna ingenii vis, po- 
stremo animus ardens et concitalus, qualis iuvenem de- 
cuil, qui saevum ac potentissimum Principem proscin- 
dere non dubitavit. 



(1) Tacit., Annal. xv, 49, 56, 70; xvT, 17. 
{i, De scriptis Lucani deperdilis consule Nic. Antonii, Bibl., 
Yet. Hispan., lib. i, pag. 42 et seqq. 

(3) HORAT., Ep. ad Pison.; v. 148 et seqq. 

(4) QuiNTiL., X, 1, 91. Ct. Petron., Salyric, cxviilj Serv. 
ad libr. Aeneid., J. 

(5) V. Jn hanc rem : Ernbsti, de elocutionis po^taram latin. 
veter. luxurie. Act. Semin. reg. Lips. , il , pag. 28. Cf. La 
Harpb, Rfiexions sur Lucain. Melanges litteraires. Paris 17U5. 

(6) QuiNTiL., loc. cit. Cf. Martial., 1, 61; vil, J?l. 



Digitized by 



Google 



124 aiSTORiAs cniTiCA» 

C. Silius IlaUcus. 



C Silius Italicus, romanus, ut plerique arbitranlur , 
ab ineunte aetate bonarum artium studiosus ad Tullii 
praesertim et Virgilii imitationem se contulit. Postea 
insi^nis caussarum patronus, per omnes honorum gra- 
dus ad consulatum ascendit, quo anno Nero decessit. 
Proconsul Asiam provinciam rexit; et novissime, ita sua- 
dentibus annis, in Campaniam secedens, ibi vitam ine- 
dia finivit annos natus quinque et septuaginla. 

In Campaniae secessu, aetate iam gravis, scripsit car- 
raine heroico De bello punico secundo libros vil, m q^ii- 
bus historicum magis egit quam poetam. Exigua in Silio 
est inveniendi facultas ; nec divino illo spiritu afflatur , 
sine quo nemo poeta bonus unquam fuit (1). Et mulla 
quidem a Livio, Virgilio aliisque mutuatus, vermicula- 
tum quoddam opus concinnavit, in quo superiorum ve- 
stigia facile agnoscas (2). Quapropter verissime Plinius (3) 
maiore eum cura quam ingenio carmina scripsisse lestatus 
est. Laudatur tamen quod quae ingenio defuerunt , in- 
dustria pensavit. Compliira eni.m sunt in hoc poemate, 
quibus iliustratur hisloria ; egr^giae morum notationes, 
aptae descriptiones, poslremo verborum et sententiarum 
lumina, quae magnum poeticae orationi ornatum afferre 
consueverunt (4). 



(1) Plato, De lefr. iiT. — Cf. Tull., De orat., if, 46. 

(t) V. Clement, Essai de critique sur la UU''ratvre anc. §1 
mod. Amslerd. 1T76, in-8*. — • Ernesti, Drsquisilio de (armine 
siliano (in Silii edit., tom. 1). 

(3) En., iil, 7. 

(4) MlRTllL., Epigrr. , IT, 14 ; 64 ; Vll, ©3. 



Digitized by 



Google 



U». III. - CAP. III. tfS 

53. 

C. Valerius Flaccus. 

De Caio Yalerio Flacco (1) pauca omnino litteris sunt 
prodita. Aiunl, Patavii nafum floruisse sub Vespasiano: 
ibidem procul a publicis negoliis in re angusta vitam 
egisse, lilterarum studiis unice intentam , et tandem 
integra aetate obiisse, imperante Domitiano, anno posl 
Cbristum nalum octavo et nonagesimo, 

Scripsit Argonaulicon libros viil, quorum postremus 
mutilus ad nos pervenit (2). In hoc poemate vesligiis 
ingressu^ Apollonii Rhodii (3), argonautarum expedilio- 
nem sic persequitur, ut complures fabulas, quas poeta 
alexandrinus tantummodo delibavit, noster fusius narret 
ac lautius exomet. Ad dicendi genus quod attinet, Vir- 
giliura secutus, ad illius vim et eieganliam proxime ac- 
cessit. Quare elsi in Argonauticis non omnia nitent , et 
praesertim insolentes interdum locutiones quandam quasi 
QOctem rebus oflTundunt ; pierique tamen Valerio Flacco 

Srimas in epico carmine post Virgilium deferunt (4). 
uintilianus (5) autem multum in eius morte romanas 
litleras amisisse planissime confirmavit. 



fl) Yalerius hic Fiaccus, cognomento Setinus Balbus 
diclus est, proplereaquod ex nonnuliorum sentenlia natus 
Bsset Seti<ie in Campaniae urbe. unde adoiescpntulus Patavium 
renit. V. Ant. Nodari, Intorno a C. Valerio Flacco padovano, 
uutore del poema intitotatu : L'Argonautica, Memorie, ecc, nei 
tiuovi Saggi della imp, real Accad. di Padova. tom. iv. pag. 

nst. 

(2) Sunt qui putenl , pogtam morle praeventum , ocUTam 
librum absolvere non potuisse. V, Scalig., Pofit., iib. vl. 

(3) Gxstant hodieque Apollonii Rbodii *ApyoriavnKa in libros 
V disiincta. — Ex Latinis, ante Fiaccum, Argonautica scri- 

iserat Varro, q^ae temporis iniuria perierunt. 

pi(4) Weichert, Epist. crit , De C. Yalerii Flacci Argonautic. 

ps iae 1812. 

15}] De Inst. orat., x, l, 90. 



Digitized by 



Google 



{26 81ST0RIAK C!\ITICAB 

54. 

P. Papinius Slatius. 

P. Papinius Statius, Neapoli ortus , palris disciplina 
usus est, viri oplimarum arlium sludiis cum paucis eru- 
diti. Deinde Romam profectus, quum ingenio maxime 
valeret, atque elegantes ex lempore versus funderet, Do- 
miliani, cui maxime adulabalur, sibi gratiam conciliavit. 
Verum haud ita multo post aulae et luxuriae romanae 
pertaesus, in patriam rediit, ibiq^ie diem obiit supremum 
anno christiano sexto et nonagesimo. 

Papinii Statii leguntur hodieque : V Thehaidos libri 
xil, in quibus bellum cecinit, quod Argivi ad Thebas 
gesserunt; i^^Achilleidos Mhri il (1) de rebus ab Achille 
gestis ante belium troianum ; 3* Silvarum libri v, in 
quos diversi argumenti carmina congessit (2), diverso 
eliam'.metro conscripta (3). In hisce operibus generatim 
luxurians poetae ingenium, et tumorem quemdam car- 

6unt critici ; multa etiam audacius quam par sit dicta.. 
juibus tamen vitiis egregiae virtutes comitantur. Noster 
enim, quum magni spiritus esset poeta , et pleraque 
grandiori ore pronuntiaret, maiestatem quandam carmi- 
nibus suis conciliavit. Caeterum a plerisque Statii Siluae 

S»olissimum laudantur. Quum enim in Thebaide et Achil' 
eide ad cyclicos poelas (4) atque ad Virgilium respiciens, 

(1) Ex communi criticorum sententia complures huiusce 
poematis libri desiderantur. 
(«) Vide Statii epistolam, libro Silvarum quarto praepositara. 

(3) Praeter carmina De bello germanico etdacico 
Domitiani, tragoedias etiam condidit Slatius, quarum unam , 
Agaoen, memorat Iuven., Sat., vil, 87. Cf. Thebaid., iiI, 190; 
IV , 565; Xl, 318. 

(4) Poetae y.vylty.ot a Graecis fuerunt appellati , qui post 
Homerum vetustissimos mylhos omnes carrainibus suis com- 
plecterentur usque ad exitum belli troiani. EX his autem Sta- 
tius Antimachum praesertim est secutus, qui Thebaidem 
etiam condiderat, a Plutarcho (Y. vitam Timoleont.) et Quinti- 



Dlgitized by 



Google 



UB. III. - CAP. lY. 127 

cum proposilis sibi exemplaribus de prnestantia conten- 
deret, in sui calumniam incidit^ (1). Quo factum est, ul 
nimis elaborata, non sine molestia, sectari videretur. E 
contrario in SilviSy quas, calorem et impetum secutus, 
ex tempore scriberet, omnino suus et magis nativus 
apparuit (2). 

Poetarum heroicorum argenteae aetatis agmen claudit 
P. Statim, Namque Saleii Bassi, quem Vespasiani aetas 
tulit egregium epicum poetam (3), nunc carmina penitus 
desiderantur (4). Quod idem dicendum de Rabirio ac 
Pedone Albinovano, quos non indignos cognitione appel- 
lat Quintiljanus (5). 

CAPVT IV. 

DE SATYUA. 

§ 1. 

Aulus Persius Flaccus. 

Ad satyram scribendam duo praesertim post Horatium 
animum adiunxerunt, Aulus Persius Flaccus et Decimus 
lunius luvenalis. Et Persius quidem equeslri genere 
natus Volaterris in Hetruria, anno urb. cond. dcclxxxvI, 
adolescentulus Romam venit ; ibique Remium Palaemo- 

liano (X, 1, 53) laudatam. De po^tis cyclicis vide Casauboni ad 
Athen., vil, 4; Dissertat. de Cyclo Epico; Dodwell, 
D e C y c 1 , p. 803 ; Hetne in Excurs., I ad Virgil. Aeneid., il; 
IacobS. in Praef. ad Tzeu., p. ^ et seqq. 

(1) Quanta cura Ttiebaiaos praeserlim libros concinna- 
verit Statius, facile colligas ex carmine quinto , libri tertii 
Silvarum, quod ad Claudiam uxorem scripsit. 

(2) V. Hand, Praefat. ad Statium. tom. I, p. xl, xil. — Er- 
NESTi, Acta Semin. reg. Lips., il, pp. 99, liSi. — I. Caes. Sga- 
LIG., poet., Vl, 6, pp, 841, 848. 

(3) Dialog. de causs. corh eloq., cap. v et ix. Quintil., x, 1, 90. 

(4) MonnuUi, inter quos Wernsdorfius (in PoStis lat. min. , 
tom. IV, pag. 43 et seqq.), Saleio Basso tribuunt carmen ad 
Pisonem, quod adbuc exstat. 

(5) Loc. cit. — Rabirii etiam meminerunt Ovib., Pont, ir. 



Digitized by 



Google 



128 HISTORIAE GRITIGAE 

nem, Virginium Flaccum, postremo Annaeum Cornudrm 
philosophum audivit, a quo austera stoicorum placita 
iihens arripuit. Egregiam corporis formam et verecun- 
diam virginalem, quam erat a natura sortitus, summa 
vitae innocentia et sanctissimis moribus cumulavit. Quum- 
que vix tricesimum aetatis annum esset ingressus, vitio 
&tomachi decessit, relictis satyris sex (1) , qmbus acer- 
rime ai^tatis suae vitia insectatur. Nimirum quum esset 
noster ab adolescentia totus ad severitatem compositus, 
et gravissima stoicorum disciplina innutritus (2), in 
satyris suis rarius indulsit salibus, ac generosa quadam 
bile exardescens, perditos hominum mores acerbius per- 
strinxit. Et, qur iuvenum mos csse solet, ita se pugnacem 
in scribendo ac vehementem praestitit, ut vel Neronem 
ipsum peteret, qui rerum omnium summam obtinebat. 
Persii stilus grandis est, audacioribus translationibus 
frequens, concisus, durior interdum atque obscurus. Quae 
quidem obscuritas non tam metui neronianae dominatio- 
nis tribuenda, uti falso nonnulli existimarunt, auam scri- 
bentis ingenio, etreconditae abstrusaeque eruaitioni (3) 

§2. 

Dectmus lunius luvenalis, 

Decimus lunius luvenalis^ Aquini ortus in oppido Vol- 
scorum, adolescentia in bonis artibus transacta, ad me* 



16, 5. et Senec, De benef., vl. 3. Toss. autem (De hi3t. lat. 
• 1» 2i) arbilratur, Rabirium belium aciiacum deserip^isse inter 
Oclavianum Augu&tum et M. Antonium triumvirum. Wbrn- 
SDORP., op. cit, tom. iil, pa^. 19 et seq. Pedoni Albinovano 
Ttieseida Iribuit, quae et ipsa intercidit. V. voss. De po^t. 
Ut., cap. II I. 

(1) Harum satyrarum argumenUi babes, le^tor, in yersu ift- 
sequenti : 

Vates, vota, ignarus, princeps, liber, avarus. 

(2) NiSARD, Etudes, eec, I, p. issa, %4S. 

(3) Bacstadter, De A. Persii salyris. Neuburg, 18W, in-IT. — 
Daunov {Journal des savants, 1836, p. 40). 



1 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. IV. i2^ 

diam ferme aetatem declamavit, et serius omnino ad 
salyras scribendas se conlulit. Memoriae proditum 6st , 
luvenalem iam octogenarium ob exagitatum in satyra 
seplima Paridem pantomimura, Hadriano unice dilectum, 
per speciem honoris urbe fuisse summotum , atque ad 
praefecturam cohortis missum in extremos Aegypti fines, 
ibi taedio vilam finiisse. Verum hanc opinionem, quae 
diulius eruditissimis hominibus arrisit, memoria nostri 
firmis argumentis Franckius (1) explosit. Quare hoc 
unum certo constat, luvenalem Domiliano et Traiano 
imperantibus vixisse; el conscriptis satyris sexdedm{^), 
exacta aetate occidisse. 

Quum in corruptissima civitate viveret luvenalis, IIo- 
ralii urbanilate et facetiis ablegatis, rigidi censoris per- 
sonam sustinet in satyris, atque in vitia aetalis suae 
indignabundus invehitur. Qua in re etsi ad Persii ralio- 
nem accedere videtur, hoc' tamen discriminis inter vo- 
laterranum et aquinatem poetam inlercedit , quod ille 
tamquam homo de schola, telis ex stoicorum doctrina 
potissimum depromtis, acrius et pugnacius instat ; hic 
diuturno rerum usu pleniorem humamie nalurue cogni- 
tionem nactus, vel quum declamatorio quodam more 
insurgit, illa utitur argumentationis forma , quae ad 
uniuscuiusque caplum magis est accommodata. 

Est luvenali ornalum scribendi genus, vehementibus 
figuris et tropis abundans longius petitis, saepe eliam 
luxurians et tumidum. Ipsius ioci eruditi, ingeniosi, at 
studiosius interdum quaesiti. Versus numerosi, verbo- 
rum coilocatio suavis (3), iunclurae molles (4). 



(1) Vide in hanc rem I. Val. Franckii opera, quae inscri* 
bunlur: Examen criticum D. lunii luvenalis vitae. 
Lipsiae )820, in-8^ — De vita I). I unil luvenalisquae- 
s t i a 1 1 e r a. Dorp. I8i7, in-foi. 

(2) Ultima ex liisce satyris utrum genuina sit an supposita 
dubitant critici. 

(3) I. Caes. Scalig., Poet., VI, 6, 7; viT, 98. 

(4) In plerisque 1'ersii el luvenalis euitionibus legitur satyr^ 
Suipiclae, oialronae ronianae, qua in Domitiani tempora 



Digitized by 



Google 



430 HISTORIAE CRITICAC 

§3. 

Titus Petronius Arbiter, 

v^ 4.^n^n] 

A Persio et luvenale recedens,\varronianae salyrae (i) 
non dissimilem scripsit Petronius Arbiler, massiliensis , 
equestri genere nalus. Hic proconsul,^rimum Bilhyniae, 
et mox consul vigentem se ac parem negoliis ostendit. 
Dein revolutus ad vitia, inter paucos familiarium Neroni 
adsumplus est elegantiae arbiter (2). Tandem vero, quura 
invidia Tigellini, principis gratia excidisset, sectis venis 
vitam finivit. 

Exsiat Petronii Satyricon^ liber poetica et prosa ora- 
tione conscriptus, sed mutilus et detruncatus, in quo 
sui temporis probra, et Neronis praesertim flagitia sub 
nominibus exoletorum feminarumque nolavit. Et, nisi 
castiores aures rerum obscenitate offenderentur , nihil 
fortasse venustius esset hac Petronii opella, in qua , 
aptis omnino verbis multoque acumine, hominum mores 
et ingenia describuntur, eaque dictionis elegantia nitet, 
quam in reliquis argenteae aetalis scriptoribus frustra 
requiras (3). 

invehitur. Nobile huiusce raulieris inj?enium fidemque in ma- 
rilum laudat Marlialis. Epigr.,^xil, 35. 38. — De reliquls pogiis 
saiyricis, quoriim opera inierciderunt, V. Vernsdorp., Poet. 
lat. min., lom. iil. « De Poetis lat. satyr., » p. xv. — Rdperti, 
Prolegom. ad luven., tom. I, p. lxx. 

(1) Varronianae saty^e specimen habes etiam in L. Annaei 
Senecae scriptiuncula mordacissima, quae inscribitur a^OKO- 
XoxuvrwffK sive Lud,us Jn morlem imperatoris Claudii. — 
V. L. A. Senec. , d^xdX; , sive Lud. in mort. cl. Gaesaris a 
Fr. Eugenio Guasco-illuslr., Vercellis 1787, in-4% 

(2) Tacit., Annal., xvl, 18 et seqq. — Sunl qui ila existiment, 
Pelronium satyricum, eundem non esse, de quo bic disserit 
Tacitus, eiusque aetatem ad principatum Gailieni vel Antonino- 
rum reiiciant. Sed Cat. Iannellios in Dissert. iil ad Perot. 
cod. ms. Neap. , et Gaspar Orellids in CoIIect. inscript. , 
n* 1175, rem expediunt, el aptis argumentis confirmant, Petro- 
Bium hunc nostrum pogtam sub Ciaudio et Aerone floruisse. 

(3) V. Huius hist. iib. iv, c. 7, not. 2. 



Digitized by 



Google 



LK. m. - CAP. t. 131 

Caeterum si quem forte iuvei tres praecipuos satyra- 
rum conditores, qui apud Romanos floruerunt, uno aut 
altero verbo sic depingere, ut apt^ inter se discriminen- 
tur, haud absurdum erit dicere, Iloratium ridere , Per- 
sium conviciari , luvenalem declamare, Priorem aulicum 
virum appellaveris, alterum scholaslicum, tertium foren- 
iem (1). 

CAPVT V. 

DE FABULA AESOPICA. 

Phaedrus. 

Ad satyricos poetas accedit Phaedrus, qui fabularum 
involucris improborum vitia lidet, atque unumquemque 
sui admonet officii. Hic natione Thrax, quo anno, qui- 
bus parentibus sit ortus, et quo demum casu in haliam 
venerit, non constat. Hoc unum litteris proditum est, 
adolescentulum in Romanorum servilulem redactum, 
mox ab Augusto fuisse manumissum ; et, Tiberio impe- 
rante , Seiano invisum maximam aliquam calamitalem 
pertulisse (2). 

Exstant Phaedri Fahularum libri v, Eitycho, Particu 
loni et Phileto amicis inscripti ; ii^ quibus Aesopuni 
secutus , complura morum et c^vilis prudentiae docu- 
naenla passim inspersit (3). Hoc nimirum fieri videmus, 
ut qua tempestate hominibus fraudi esset , quae animo 
sentiant libero ore proferre, ad iiia scriptionum genera 



(1) Horum trium virtutes hisce versiculis inter se contulil 
Capellius : 

Acrior est Aulus, florentior est luvenalis, 
Plus Venusina sapit seria musa iocis.- 
{%) Cf. Prolog. fabularum liori iil. 

(3) His quinque fabuiarum iibris accedunt fabulae novae duae 
et triginta, quas a Cataldo lanoeliio primum editas Neapoi i 
anno huius saecuii undecimo, Angelus Maius vir ci. ex Codic i 
Vaticano nuperrime redintegravit. 



Digitized by 



Google 



132 HISTORIAE CRITIGAE 

se convertant, in quibus affectus proprios quibusdam 
quasi velis obtendanl. Itaque noster ex graeco fonte iHas 
praesertim fabulas derivavit, quibus per arabages Seiani 
facinora et saevum Tiberii dominatum carperet. Quas 
quidem stilo tenui sed eleganti, faclli et puro sic ador- 
navit, ut Terenlii nitorem et gratam simpticilatem unus 
omnium retulerit. Equidem miror, has Phaedri virtutes 
tam parvi ab aequalibus habitas fuisse, ut nemo ex vete- 
ribus, praeter Martialem et Avianum, illius fabulas me- 
moraret; Seneca (1) vero Aesopeos logos, intentatum 
adhuc romanis ingeniis opus diceret. Sed posteri meri- 
tam Threicio poetae laudem non inviderunt (2). Quuin 
enim primum, exeunte saeculo post Christum natum 
sextodecimo, Phaedri fabuiae a Petro Pithoeo fuerunl 
yulgatae Augustoduni Tricassium, ingeniosi et intelli- 
gentes viri summam in eo stili facilitatem et puritatem 
laudarunt; magnopere gavisi, quod polilissimus linguae 
latinae auctor post diuturnam oblivionem quasi revivi- 
sceret. 

CAPVT VI. 

DE EPIGRAMMATE. 

Marcus Valerius Martialis. 

Non minus quam fabulae Aesopeae satyram redolent 
epigrammata (3), in quibus exceiluit M. Valenus Mar- 
tialiSy Bilbili nalus in Ceitiberi.t. Hic , quum tertium 
ferme et vicesimum aetatis annum agens Romam venis- 
set, Nerone imperante, seque mox ad epigrammata scri- 

(1) Consolat. ad Polyb., xvil. 

(2) Eruditas in Phaedrum dispntationes evulgarunt I. G. S, 
/ Schwabius et Fr I. D^^sbJllionius, quas vide in Taurinensi 
/■J? Phaedri editione an. mdcccxxxiv. Cf. Ch^ist. , Prolusio de 
r^ Phaedro eiusque fnbul. Lips. 1746. 

' (3 V Th. G. Groke, De epigrammatis natara denuo consti- 

luenda. Berolini 18^6, in-S^. 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. VI. 133 

benda conlulisset, urbanitale sua omnium bonorum slu- 
dia sibi facile conciiiavit. Quin et apud Domitianura 
ipsum gratiam iniit, a quo equestri dignitate, tribunatu 
honorario et iure trium liberorum auctus fuit, Pauper 
tamen, aetate provecta, in patriam rediit (1); ibique , 
provincialis solitudinis et inuniiipalis invidiae pertae- 
sus (2), decessit. 

Scripsit Epigrammatum libros xiv, qui etiamnunc su- 
persunt. His praemittitur libellus De spectaculis, in quo 
complura leguntur, quae a Martialis ingenio videntur 
abhorrere. Huius carmina hominem produnt ingenio- 
sum , acutum , quique plurimum in scribendo et salis 
haberet el fellis, nec candoris minus (3). Surama etiain 
dictionis elegantia et numerosis versibus coramendantur; 
ut non immerito, post Catullum, Martialis epigramma- 
ticorum poetarum princeps feratur. Si cui vero libeat 
utriusque epigramraata inter se conferre, verissirae di- 
xerit, Catullum urbano quodam lepore, Martialera acu- 
mine, in dausulis praesertira praeslare (4-). Caeterura 
scurrilia multa et obscena, quae apud hispanum poetara 
occurrunt, temporibus potius quam scribentis ingenio 
tribuenda (5). 

Complures alii ex veteribus Roraanis epigraramata 
panxerunt, quorum pleraque desideranlur. Quae exta- 
Dant , in unura corpus congessit saeculo superiore (6) 
Burmannus, nuperrirae vero Henricus Meyenis (1)^ turi- 
censis, vir, hoc etiara noraine, de litteris iatinis optirae 
meritus. 



(1) Plin., Ep., iil, «1. 

(«) V. Martial.. Praefat. lib. xil epigramm. 

(3) Plin., loc. clt. 

(4) V. Vavassor, De Ludlcr. dict.; il, 6, pag. ^38. 

(5) V. Martial., Epiio'. xil, 43. 

(6) Amsle.odami 1759, 1T75. 

f7) A.ntliologia velerum latinorum epigrammalum etpogma- 
tum. Editionem burmannianain digessit et auxit Henricus Me- 
yerus turicensis. Lipsiae 1835, vol. il, in-8*. 



Digitized by 



Google 



134 HISTORIAE GRITIGAK 

CAPVT VIL 

D E H I S T R I A. 

Quemadmodum poesis, sic historia quoque vices tem- 

Iiorum perpessa, a pristinis virtutibus paullatim deflexit. 
nter praecipuas vero senescentis historiae caussas me- 
morat Tacitus (1 ) inscitiam reipubllcae ut alienae ; quum 
ad eam, sub unius dominalu, nemini iam accedere lice- 
xet ; tum libidinem adsentandi, qua generosi spiritus viri 
a scribendo deterrerenlur ; postremo odium adversus do- 
minantes, quo fiebat ut Caesares , dum viverent falso 
laudati , postquam occiderant , sine modo modestiaque 
vituperarentur. Ad haec quis tam infensis virtuti tem- 
poribus, virtutem invesligare, eamque in luc«m proferre 
ausus esset, quum omne crimen etiam paucorum sim- 
plioiumque verborum pro capitali esset acceptum (2) ? 
quum accusarelur Creijiutius Cordus, quod editis anna- 
libus , laudatoqne M. Bruto , C. Cassium Romanorum 
ultimum dixisset (3)? quura saevus princeps (4) T. Livii 
historiam ex omniDus bibliothecis amoveri iuberet? quum 
Titi Labieni et Cassii Severi scripta senatusconsultis 
abolerentur (5) ? 
Nec praetermittenda quae habet idem Tacitus in libro 
^://^/^fj^/Annalium quarto (6), ubi queritur quod in arcto sibi et 
inglorius esset labor ; quum mullo minus iHusTna sibi 
ad narrandum occurrerent, quam quae a vetustioribus 
bistoricis essent relata. Quippe apud ilios ingentia bella, 
expugnationes urbium, fusi captique reges , discordiae 
consuium adversus tribunos, plebis et optimatium cer- 

(1) Histor., I, I. 

(2) SvET.. Tiber., lxT. 

(3) Id., loc. cit. — Tacit., Annal., ir, 34. 35. — Sehic, Con- 
«olat. ad Marciam, xxil. 

(4) SvET., Caliig., xvl. 

(5) Id., lib., XXXIV. 
(^ Cap. d^ el fieqq. 



/^ 



n/ 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. VII. 135 

tamina legentium animos magis tenebant, quam in an- 
nalibus suis saeva principum iussa, continuae accusatio- 
nes, fallaces amiciliae, pernicies innocenlium aliaque id 
genus, quae perpetua rerum simititudine satietatem af- 
ferre consueverunt (1). 

§1. 

L. Annaem Florus, 

Sequioribus romanae historiae scriptoribus adnume- 
ratur i. Annaeus Florus; quaraquam de aetale ad quam 
potissimum pertineat a multis ambigi video, quorum 
alii Augusti, alii Traiani, pars etiam Hadriani aeaualem 
ferunt (2). Hic romanam historiam ab urbe condita ad 
imperatorem Augustum quatuor libris (3) ita complexus 
esl, ut res gestas a principe terrarum populo in brevi 
quasi tabella conspicias (4). De germano eius nomine 
quum varie admodum disputatum sit a lusto Lipsio , a 
Pontano, Vossio, Dukero, Fabricio aliisque (5) , nihil 
attinet dicere. Domo autem hispanum fuisse, et fortasse 
ex Senecarum genle, fere inter omnes convenit. Et sane 
hispanum arguunt inflatum dicendi genus, et acumina 
iHa, quibus identidem narrationem suam sic inspersit^ 
ut Graevius, vir erudilissimus, affirmarenon dubitaverit, 
Florum iu historico opere, po6tico aestu abreplum, quan- 

(1) V. A Mazure, Tableau de Vempire romaxn pr^cSdi d'un 
essai Htt^raire sur les historiens de Vempire. Pans 1838, iD-8*. 

(2) V. Florum iu Prol. circa fin. — Saxii, Onomast., I, p 291 
et 587. — Fr. Nic, Titz, De epit. rerum roman., quae sub no- 
ipine L. Annaei, sive Florl. sive Senecae fertur, aelate proba- 
bilissima, etc. Lipsiae 1804, in-8*. — Grosseau, De Flori qua 
Tixerit aetale. Quediinb. 1837, in-4*. 

(3) L. Ann. Flori Epitome rerum romanorura. 

(4) Falluntur siqui putant, Florum in (^istoria sua Livii epi- 
tomen concinnare voluisse. Crebro enim a Livio recedit. Nec 
facile dizerim, id^mne an alius sit, qui singulorum fere Livii 
librorum argumeqta conscripsit, quae adhuc exstant. 

(5) Voss., De historicis lat., I, 30. — Titz., op. cit. 



Digitized by 



Google 



136 HISTORIAB GRITIGAE 

doque deliriJsse. Quae quamquam acerbius scripta viden- 
tur, non tamen sine causa, Illud enim verissime dictum 
est, romanas litleras ab hispanis primum scriptoribus fuisse 
vitiatas. Interquos Martialis praesertim, uterc[ueSenecay 
Lucanus el Florus hic noster sunt recensendi. Quapro- 
pter mihi recte de Floro iudicare videntur, qui aiunt , 
scripsisse illum diserta quidem et arguta dictione , sed 
quae interdum poetae , iuterdum declamatori convenien- 
tior sit quam historico (i) ; ita solemne ei senteotias aca- 
mine claudere, et splendoris magis quam verilatis ratio- 
nem habere. 

Ad interiores autem floriani operis partes quod spe- 
ctat, nonnulla etiara a crilicis passim reprehenduntur : 
praesertim vero quod noster temporum et locorum no- 
tationem negligentius est persecutas, neque facta dict»« 
exaequavit. Namque nimius interdum in Romanorum 
virtute extoilenda, hostium gloriam et res gestas satis 
amplas et magnificas obscurat. Quae tamen vitia magnis 
sunt emendata virtutibus. Quum enim complura ele- 
ganter, composite alque ingeniose in hac epitome sint 
conscripta ; tum prudentissimus historicus dicendus est 
noster, quum sedilionum aut immutatae reipublicae caus- 
sas aperit. Praeterea vir piane singularis cuilibet vide- 
bitur consideranti, quam soilerter minuiissima quaeque 
aspernatus, eaque tantum notando, quae memoria potis- 
simum digna viderenlur, ieiunitatem pariter atque ob- 
scuritatem effugerit in opere tam compendioso, quod ad 
septingentos et amplius annos pertinet. 

§ 2. 
Caius Velleius Paterculus. 

C. Velleius Paterculus, Aeclani natus in Hirpinis (2), 
anno urbis conditae dggxxxv, fuit tum paterno , tum 



^ 



I) V. Barth., Adversar., lx, 7. 

■^) V. GuARiN., Ricerche di Eclano, pp. 77, 93. 



Digitized by 



Google 



LIB. III, - CAP. VII. 137 

materno genere clarus (1). Qui postquam ad altiores 
mililiae gradus provectus, stipendia fecisset in Thracia, 
in Macedonia et Germania (2), Tiberio imperante, quae- 
storis el praetoris munere functus est. Tandem vero ob 
Seiani amicitiam in suspicionem coniurationis vocatus , 
quinquagesimo ferme aetatis anno morte poenas dedit. 

Exaravit Historiae romanae libros il , quorum pars 
interiit , maximeque libri primi initium (3), et fmis 
secundi. Liber prior res gestas multarum gentium bre- 
viter perstringit, quae ante Romam conditam floruerunt; 
posferior historiam romanam in priore inchoatam , ab 
urbis exordio prosequitur usque ad Liviae, Tiberii matris, 
excessum. 

Laudatur Velleius, quod res romanas vel ab ultima 
antiquitate repetens , brevi et aperta narratione com- 
plexus sit ; et praecipue quod hominum mores et in- 
genia solierter adeo depinxerit. Qua in re non minoris 
est habitus quam Sallustius, ad cuius imitationem se 
totum composuerat. Eius dictio elegans est , suavis et 
plane romana ; stilus tamen floridior , qui oratoriam 
potius quam historicam saepe referat rationem. Ad haec 
festivae acutaeque sententiae studiosius frequentatae. 
Sed hoc potissimum Velleius reprehenditur , quod in 
posteriore operis parte se ad humilem Tiberii et Seiani 
aduiationem- demiserit (4). Si enim ei vera scribere non 
licebat, falsa certe non debuerat. 

§3. 

Valerius Maximus. 

Quemadmodum adulandi studio, sic aetate par Velleio 

(1) Vell. Paterc, iI, 16. 

C2) Vell. Pat«rc., iI, 101, 104. 

(8) Libri primi initium, quaie nunc exstat, nobis exbibet 
Fyliorum exercitum, qui redux ab excidio troiano , quum , 
disiectis tempestate navibus. Nestorem ducem amisisset, Me» 
tapontum condidit in sinu Tarentino. 

(4) De bac macula, quae in Velieii nomine insedit, vide G. 
MoRGEifSTBR in GoRNnent. crit. de Me bistor. Vell. Pat. , 
Danzig. 1798. 



Digitized by 



Google 



138 HISTORIAE CRITICAE 

Palerculo fuit Valerius Maximus, qui poslquam in Asia 
cum Sexto Pompeio miiitasset (1), Romae privatus vixit, 
ubi erat patricio genere natus. Exlremis Tiberii tempo- 
ribus, post Seianum exstinctum, libros ix evulgavit Fa- 
clorum diclorumque memorabilium , quibus Romanorum 
atque exlerarum gentium res continentur , notatu ma- 
xime dignae. Haec autem facta dictaque ex variis scri- 
ptoribus decerpta, in certa qua<sdam genera sic digcssit 
nosler, ut omnis exempli documenta lectoribus suppedi- 
taret. Culpandus tamen, quod ineptus interdum verbD- 
rum et sententiarum auceps, a nativa narrantis simpli- 
citate discedit ; animadversiones et praecepta ad satie- 
tatem usque oggerit, et domui Augustae foedissime ad- 
sentatur. IIuc accedit dicendi ratio discolor , tumida, 
declamatoria, quaeque a Tiberii aetate longissime ab- 
8it (2). 

§ 4. 

Caius Cornelius Tacitus, 

Omnium historicorum, qui post Augustum floruerunl, 
longe princeps habetur C. Cornelius Tacitus, eques ro- 
manus, quem alii exlremis Tiberii Claudii temporibus, 
alii vero initio imperii neroniani ortum ferunt. Post- 
quam in castrensi et forensi opera adolescentiam con- 
sumsissct, ad magistratus capessendos se conlulit. Ipse 
autem testatur (3), dignilatem suam a Vespasiano in- 
clioalam, a Tilo auctam, a Domitiano longius fuisse pro- 
vectam, ut tandem, Traiano imperante, consulalum ob- 
tineret. Quo anno decesserit non liquet ; communis 
tamen doctorum opinio fert, eum usque ad Hadrianum 
vixisse. 

Thucydidem potissimum ex Graecis, Sallustium ex 



(1) Valer. Max.. Faclor. dictor. memor., il, 6; it, 7. 
(J) Y. MoLLER, Diss. de Val. Max. Allorf. 1684. 
(3) Hist.. 1. 1. 



Digitized by 



Google 



Lie. III. - CAP. VII. i3i 

Latinis sibi Tacilus imitandum proposuit. Praecipua vero 
eius opera sunt Historiae et Annales, Historiarum libros 
V primo exaravit ab excessu Neronis ad obitum Domi- 
tiani ; ex quibus quatuor libri priores tantummodo ex- 
stant, et dimidia pars quinti. Postea Annalium libros 
xviil, qui teraporis spatium complectuntur , quod inter 
Augusli et Neronis mortem intercessit. At desiderantur 
ex his libri seplem; quintus videlicet, seplimus, octavus, 
nonus, decimus et duo postremi (I). Praelerea scripsit 
libelium De silu, moribus et populis Germaniae, et vitam 
Cn. lulii Agricolae (2). 

In hisce operibus Tacilus effigiem animi sui graphice 
expressit. Quum videlicet acerrimo ingenio valeret , ac 
vehementissimo odio ferretur in tyrannos, qui ea tem- 
peslate imperium romanum labelactabant , vividis adeo 
coloribus saevas imperanlium artes depinxit , atque in 
vitia aetatis suae aspere invectus est. llinc acerbitas illa, 
quae in Tacilo dominatur ; hinc aititudo senientiarum , 
hinc crebrae reprehensiones et querimoniae , quibus 
bilem suam quodammodo effundit, quaeque tragicum , 
pene dixerim, colorem illius operibus inducunt ; hinc 
demum genus illud dicendi nervosum, pressum, argulum, 
sententiosum. qdo fortis magnique animi iectores potis- 
simum tenentur (3). 

Tacitum, utpote gravissimum scriptorem , et civilis 
prudentiae praeclarum in primis (4), merito laudant 

(1) De caussa, ob quam Tacitus partem operis sui Anna- 
lium, partem vero nomine Historiarum donaverit, 
multi multa scripserunt. Nobis probabillor videtur bac de re 
A. Gellii (v. 18) sententia testantis. Annalea appeiiari ea- 
rum rerum narrationem. quas scriptor non vidit ; b i s t o - 
riam vero narrationem iliarum, quibus scriplor^ ipsn inter- 
fuit. El revera hlstoria dlcta est a graeco verbo taT0p6'j) quod 
est visendonoscere, inspicere. Cf. Tull., De orat., 
il, U. 

(2) Inter Taciti opera quae Interciderunt, enumerandae sunt 
complures oratlones, quae a Plinlo iuniore passim laudantur. 

V. PlIN., Ep , II, l; II, 11; Vir, 20. 

(3) J. Aen. VVbrnickb, De elocutione Taclti. Thov. I8i9, in-4*. 

(4) V. GoRDON, Disputaliones bist. el polil. super Tacit., Am- 



Digitized by 



Google 



^IW 



i42 HISTORIAE CRITICAE 

concinnatam (1). Quum autem in tanta opinionura di- 
screpantia liliii certi hac de re possit afferri ; probabi- 
lior tamen illorum sententia videtur, qui arbitrantur , 
historicum hunc nostrum, Claudio aut Vespasiano inape- 
rantibus, vixisse (2). , 

Exaravit De rebus gestis Alexandri Magm libros x (3), 
in quibus non tam historici, quam oratoris partes egit; 
ut mile§iam potius fabulam, quam germanam historiam 
condidisse videatur. Ouod quidem testantur inanes excur- 
sus, creberrimae descriptiones, declamatoriae conciones 
et nimium studium in Alexandri virtutibus extollendis; 
postremo stilus floridus, ornatus, frequentibus acutisque 
sententiis distinctus, et nimiis inlerdum translationibus 
vitiosus (4). 

§^- 

lulius Obsequens. 

Incertae etiam aetatis scriptor vulgo habetur luliu^ 
Obsequens ; cuius tamen castae et sincerae loculiones , ! 
aevum Augusteum redoientes , suadent ne longius a 
Traiani temporibus removeatur. Exstant reliquiae ipsius 
libelli De prodigiis (5), hoc nomine praesertim lau- 
dandae, quod certas quasdam exhibent verborum for- 

(1) GuiD. Patinus, Epist., xxvil. 

(2) lustus Lipsius, Brissonius, lan. Rutgersius (lectiones va^ 
riae), Vossius; allique complures. 

(3) Libri duo priores et pars quaedam decimi, temporis in- 
iuria perierunt. Quae omnia eleganter, more suo, supplevit 
loannes Freinsliemius. 

(4) De Q. Curtii aetate, vitae conditione, ingenio et scriptis 
docte disseruit Frid. Schmiedbii in libro qui inscribitur: Com- 
mentarius perpetuus in Q. Curiii Rufl de rebus j?estis Alexan- 
dri M. libros. Gottingae 1804, in-8°. — Gf. Cleric, Arscritic, 
P. iil, sect. 3, caa. 1, 8 4. — L I. Sartorii, Curlius Rufus a quo- 
rund. r^^prehension. defensus. Erlang 1T73-74, in-4*. — 1. H. 
Ernesti, Usurpala a Gurtio in particulis latinitas. Lips. 17.19, 
in-8\ 

(5) In hoc fragmento ea proiigla narrantur, quae ao anno 
nrbis conditae clxiiI ad Augustum eveneruot. 



Digitized by 



Google 



LiB. m. - CAP. VIII. 143 

mulas averruncandis prodigiis procurandisque religioni- 
bus, ex augurali disciplina . el vetustissimis pontificum 
libris desumtas. 

Historicis, quos hactenus memoravimus, adiungendi 
sunt Aufidius Bassus (1) et Servilius Nonianm (2), qui, 
Vespasiano imperante , claruerunt , et imperator ipse 
Traianus^ qui historiam condidit expeditionis adversus 
Dacos susceptae (3). Sed horum opera temporis iniuria 
desiderantur. Caeterum ex iis , quae passim dicta sunt 
de hisloricis, quorum monumenta adhuc supersunt, iam 
illud pronum est coiligere, historiam post Augustum , 
praeterquam a Tacito et Svetonio , apparatiore stiio et 
oralorie magis quam vere tractari coeptam fuisse. Quum 
enim huiusce aetatis historici superiorum facundiam 
ncquirent exaequare, alteram iliam vitiosam et asiaticam 
scribendi rationem sic tenuerunt, ut in ficto argumento 
ingenium periclitari, non res narrare viderentur (4). 



CAPVT VIII. 

DE ELOQUENTIA. 

Statim post M. Tullii Ciceronis aetatem adeo immu- 
tata eioquentiae facies erat, ut pristinam elegantiam et 
quasi sanitatem iam perdidisse videretur. Cuius quidem 
rei caussas plerique memorant communicatam cum victis 
genlibus civitatem , periculosissima virtuti tempora , 
exstinctam libertatem et immanium tyrannorum domi- 
natum, sub quibus nulla iam orationis dignitas esse 
posset. Unde tamen perspicitur, cur eloquentia una cum 

(1) OuwTiL., X, 1, 103. — Plin., Ep. iil, 5, 6. — Dialog. de 
causs. corr. cloq., xxx. 

{%) QiJiNTiL., X, 1, lOJ?. — Tacit., Annal., xiv, 19. — Plin., 
Ep. I, 15, 3. — Dlalog. de causs. corr. eloq.. loc. cit, 

(3) Huius historiae iragmeQtum vide apud Priscian., iib. vl. 

(4) BoucHERON. in Prae/at. ad Qulntll. declamat.; edit. Tau^ 
rin. ; an. mdcgcxiv. 



Digitized by 



Google 



144 HISTORIAE GRITIGAS 

reliquis bonis arlibus paullatim Romae interierit , non 
vero cur eam formam acceperit, quam subinde habuit, 
quaeque adeo a perversa eiusdem tradendae ratione 
mihi videtur repetenda. Nimirum a foro et populari 
iactatione ad umbratiles exercitationes traducta (1), om- 
nes omnino spiritus amisit. Ut autem apud Graecos , 
immutata iam Athenarum civitate, iidem sophistae, qui 
in expoliendo sermone Isocrati praeiverant, ad arlis sub- 
tilitates se contulerunt ; sic Romae in illa fori vastitate, 
siqui dicendi studium profiterentur, non antiquos iam 
aemulari, sed in eorum scriptis commentandis omnem 
industriam ponere coeperunt. Hinc illud rhetorum genus 
proflaxit, in quibus studium et acumen videas, naturam 
desideres, extequata veluti corpora, quae iuveniles artus 
velint imitari. Praeterea quae postrema ^ssent in arte, 
prima haberi coepta sunt, et oratores, neglecta omni 
utilitate, aurium voluptati unice studebant. Id vero quan- 
tum eloquentiae offecerit, haud multis opus est demon- 
strare. Quum enim duae admodum partes oratoris sint, 
et vincendi et deleclandi,nemo non videt,principemillara 
et pugnaciorem tanti esse, ut si desit , ne eloquentia 
quidem possit intelligi. Quare praestantissimorum elo- 
quentia a declamatoribus focde fuit corrupta, sive quod 
a rebus civilibus remoti in fictis argumentis consene- 
scerent, sive quod deleclandi caussa per florida poetu- 
rum loca licentius excurrerent. Ac vix dici potest, quam 
multos falsa duarum artium similitudo deceperit. Quid 
autem magis distat, quam poeta ab oratore ? Quum ille 
admirabilitalem faciat, hic fidem ; ille vel alienam per- 
sonam imitando, ab ipso scribendi artificio laudem quac- 
rat ; hic optimus habeatur, si id penitus dissimulaverit. 
Unde iam patet, quod in altero virtus sit, id alteri vitio 
esse tribuendum, praecipue si nescio quid depictum et 
procul quaesitum nimiam orationis curam prodidcrit. 
At illius aetatis oratores nihil iam pensi habentes , 



(1) V. luvEK., Sat. vil, 150-177. 



ik:.'; . DigitizedbyGoOgle 



LIB. III. - CAP. V|II. 145 

floridum stilum usurpaiant, ubi pro arbilrio lascivirent. 
Quod praesertim recitationibus (i) acceptum est refe- 
rendum, quibus rhetores circumstantium plausus ambi- 
tiose captarent. Ut enim eloquentiae moderatrix audi- 
torum sapientia est ; sic ubi haec desit, ad ineptias il- 
lam delabi necesse est, ac splendida vitia pro virtutibus 
laudari. Sed nemo melius recitationum fastum expressit, 
quam Petronius Arbiter in ipso operis (2) initio; Ibi 
quum multa, festive descripta leguntur, tum vero placet 
hominis indignalio, qui, auditis rhetoribus , negat fieri 
posse, ut talibus magistris eloquentia reviviscat ; in quo- 
rum scholis ne imbellis quidem dictionis vitia emenda- 
rentur, el poeticus furor et copia mirum in modum 
cum sententiarum vanitate pugnarent (3). 

Marcus Annaeus Seneca. 

Haec eloquentiae vitia , quae egregium magistrum 
meum secutus (4) hactenus commemoravi, in declama- 
tionibus occurrunt M. Annaei Senecae , qui agnomine 
rhelor seu declamator fuit appellatus. Hic equestri genere 
natus Cordubae in Hispania , Romam venil , Augusto 
imperante, ibique dicendi artem professus est. Tres libe- 
ros ex Helvia coniuge suscepit, Lucium Annaeum Sene- 

(1) De veterum recltationibus videsis Plin., Ep. il, 14. — 
QuiNTiL., IV, 2; X, 1. — Dialog. de causs. corr. eloq., ix. — 
Persii, Satyr.. I, 53. — Iuvenal., Salyr., 1, 1. — Martial., vI, 
48. — Voss., De vett. recit., cap. vil, viil, ix. x, xv — Apud 
Gronoviutn (tom. x) Lud. Gresolii, Theatrum vett. rhett. orat. 
declam. etc, praesertim vero llb. iil, cap. 2«, 5. — Gierig, 
Excurs. in Pimii epist. 

{2) Satyricon, I, il. 

(3) Cf. Dialog. de causs. corr. eioq. — Senec, Controv., I, 
praef. — C. A. Bonnell., Comment. hist. de mutata sub pri- 
mis Caesaribus eioq. rom. conditione, in primis de Rhetorum 
scholis. Berolini 1836, in-4°. 

(4) Boucheron. in cit. Praefat. ad Quintil. declamat. 

10 



Digitized by 



Google 



146 HISTORIAE CRITICAE 

cawi, agnomine philosophum, Annaeim Senecam Novatjm, 
cui postea ex adoptione lulius Gallio nomen fuit, posire- 
mo L. Annaeum Melam , Lucani poetae parenlem. Ut 
liherorum desiderio satisfaceret noster, exacta iam aetate, 
decem Conlroveniarum, sive Causarum iudicialium iihros 
evulgavit, ex graecis et latinis rhetorihus depromtos. Ex 
his lihris quinque tantum exlant latini, admodum mu- 
tili et corrupti, primus videlicet, secundus , septimus , 
nonus et deciraus. Ad Conlroversias accedit liher unus 
Suasoriarum, quae licet a Seneca post Conlroversias edi- 
tae fuerint, vulgo tamen illis solent praemitti. Quae 
quidem controversiae et suasoriae, domesticae atque um- 
hralilis exercitationis causa, ah iis disceptari solehant , 
qui in rhetorum scholis eloquentiae operam dahant, et 
communi nomine declamaliones appellahanlur (1). Quum 
autem huiusmodi declamationes in ficlo argumenlo ple- 
rumque versarentur, iisque inanis rerum tumor, et ?a- 
nissimus sententiarum strepilus inesset, fiehat omnino. 
ut adoiescenles ex VAis rhetorum olTicinis digressi, quum 
in forum venirent, in aiium se terrarum orhem delatos 
putarent. Nihil enim, in iis scholis, ex his quae in usu 
hahemus aut audiehant aut videhant. 

Caeterum ex hisce declamationihus ahunde quideni^ 
palet hispani rhetoris acumen et ingenium. Alliores ibi 
sententiae, vividaeque imagines passim occurrunt. Slilus 
est concisus, argutus, gravis, translalionihus creher ; eo, 
tamen fuco illitus, qui poeticum maxime colorem refiy 
rens, a nativo orationis candore discedit. 

§2; 

Marcus Fahius Quinlilianus. 

Venimus ad rhetorem, multo omnium celeherrimum, 
qui argenteam aetatem illustrarunt. Marcus Fabius Quin- 

(1) De Suasoriis et Controversiis vide Dial. de causs. corr. 
eloq., cap. xxxv. Cf. iuv., Sai. I, 16. 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. VIII. 147 

iilianus is est, Calaguri natus in Hispania citeriore (1), 
auno christiano secundo et quadragesimo. Post Neronis 
mortem, puer a Galba Romam perductus, vixdum ado- 
levit, in foro primum jnaxima cum laude est versatus. 
Deinde Fhetorera professus, dicendi artem publice docuit, 
et primus ex latinis et graecis rhetorihus fuit, cui sti- 
pendium -ex fisco persolveretur (2). Quo in munere ob- 
eundo -se ita navum atque industrium egit , ut clarum 
nomen, opes, roraanam civitatem , postremo consuhiria 
ornamenta consequeretur. Tandem postquam operam 
suam per viginti annos erudiendis publice (3) iuvenibus 
impendisset, quietem nactus (4) libros duodecim conscri- 
psit De instiiuiione oraloria, Quamquam vero , perfecto 
vix tertio libro (5), Domitianus Augustus sororis suae 
nepotum curam ei delegavit, nihilo tamen segnius opus 
suum peregit, quod etiam nunc legimus. 

Plerique rhetores, qui artem orandi litteris tradide* 
runt, contemnentes tanquam parva, quae prius discimus 
studia, ita sunt exorsi, quasi perfectis omni alio genere 



(1) Non defuere qui hispanis quidem maioribus prognatum, 
sed in Italia ortum Quintilianum ferrent. His inter recenliores 
adstipulatur Salvator Bettius, vir cl. (L^Illustre Italia, dial. 
y.) Nos rem in medio reiinquentes, studiosos deiegamus ad 
TiRABOSCHiuM (Stor. della letter. ital., iib. I, cap. iil, § 10), ubi 
argumenta afiferuntur, quibus freti viri eruditissimi alii aliam 
sententiair tueptur. 

{%) Titus Plavius Vespasianus ex publico aerario latinis grae- 
cisque rbetoribus annua centena sestertia primus constituit 
(SVBTON., Vespas., xviil). Centena sestertia idem ferme vale- 
bant alque apud nos 20, 458 fr. 33 cent. Ex quo iam patet , 
quanto melius cum romanis oiim rhetoribus actum- fuerit , 

Suam cum nostris, quorum labores, si praemia spectentur iis- 
em proposita, muito minoris (pudet dicerel; quam humUiimi 
cuiusgue artiflcis aestimantur. 

(3) Quod attinet ad studiorum rationem, quam in scholis 
publicis sequebantur Romani, vide L. Roeder, De schoiast. 
roman. institut. dissert. Bonn. 1828. 

(4) Quemadraodum romani miiites post viginti stipendia, ita 
doctores post viginti annos missionem honestara impetrabant. 
V. lusTiNUN., Cod., xil, 15. 

(6) V, Prooemium, lib. rv, De instit. orat. 



Digitized by 



Google 



148 HISTORIAE CRITICAE 

doctrinae , summam lantummodo eloquentiae manum 
imponerent. E contrario Quinlilianus in libris suis De 
instilutione oratona ad minora illa studia, quae si negli- 
gas non sit roaioribus locus, deroittere se non recusavit ;' 
neque aliter quam si ei tradatur educandus oralor, eum 
ab infanlia coepit instituere (i). A vulgari tamen via 
recedens, ineplissimas ineptias non est persecutus, qui- 
bus nonnulli pueros nunc vellent ad litteras institui (2), 
neque inanes tantum ac nudulas praeceptiones rhelo- 
ricas huc contulit ; sed vir doclus in primis, ingeniosus, 
et diuturna usus experientia, hominem illum vere civi- 
lem formare aggreditur, et publicarum privatarumque 
rerum administrationi accommodatum, qui regere con- 
siliis urbes, fundare legibus, emendare iudiciis possit (3). 

Neque solum quintilianeae inslitutiones futuri olim 
oratoris alere facundiam ()Ossunt ; at elegans quisque 
liberalium studiorum spectator plurima hinc hauriet , 
quibus ei liceat de graecis et latinis litteris verissime 
iudicare. Dumque sinceram romani sermonis simplicita- 
tem probabit (4), acerrimum quoque rhetoris iudicium 
et sapientiam mirabitur, qui in alumnis suis non exi- 
miam solum doctrinam, sed omnes etiam animi virtutes 
exigere non dubitavit. 

Sunt qui Fabio declamatioiies quasdam affingant, qua* 
rum undeviginti maiores, aliae vero centum quinque et 
quadraginta minores appeilantur.^Ex his autem etsi aliae 
aliis nitidiores elegantioresque visae sunt; criticorum 

(1) V. Ch. F. Olpe, De Quintiliano optimo scholae regendae 
magistro. Dresd. m2, in-4^ 

(S) Vide in hanc rem orationem De vitiis inpuerili 
institutione vitandis in libro cui titulus : T h o m a c 
Yallaurii Orationes habitae In Auditorio ma- 
ximoR. Athen. Taurin. ab annoMDCccxLiI ad 
ann. mdgcgliI. ^Aug. Taur., ex offic. reg., an. mdgcgliI, 
in-8". 

(3) V. RoESSER, De philos. Quintii. Wirceburg 1T79. in-4*. — 
ScHOTT et Wengk, Comm. qua Cic. de fine eloquenliae sen- 
tentia etc. Lips. 

(4) Y. Bonnell. Prolegom. de grammatica. Quintil. 



Digitized by 



Gdogle 



LIB. III. - CAP. VIII. 449 

tamen do^tissimi eiusmodi non esse arbitrantur, ut no- 
bilissimo huic rhetori, ouius nomen praeferunt, possint 
attribui (1). 

Hic haud abs re erit dialogum memorare De oratorihus^ 
sive De caussis corruptae eloquentiae , quem alii Tacito , 
alii Plinio iuniori, pars vero Quintiliano, licet nullo pro- 
babili argumento, adscribendum putant (2). Sed quicum- 
que demum huiusce dialogi auctor sit, disertum sane et 
sanioris iudicii virum dicere non dubitaverim , et cum 
optimae notae scriptoribus conferendum. Namque in caus- 
sas sagaciter inquirit, ob quas eo temporis intervallo , 
quod ab Augusto ad Flavium Vespasianum effluxerat, a 
pristina dignitate et nitore suo eloquentia recessisset , 
veleres oratores cum recentioribus perbelle comparat , 
artisque oratoriae rationem acutissime expendit (3). 

§3. 

C. Plinius Caecilius Secundus. 

Inter Quintiliani discipnlos omnium maxime enituit 
C. Plinius Caecilius Secundus, ortus Novi Comi ad La- 
rium lacum, quum Nero, septem iam annos, rerum po- 
tirctur. Plinius hic , iunior dictus , ut distinguatur a 
Piinio maiore avunculo suo, a quo fuit adoptatus, satis 
mature acre ingenium litteris dedit, et Tullii vestigiis 

(1) V. Meyer, Oratorum rora. fragmenta. 

(2) In huiusce dialogi antiquitatem curiosius inquisivit, om- 
niaque argumenta, quibus Quintiliano vel Tacito aut tribuitur, 
aul abiudicatur, diligenter expendit Georg. Gust. Failembom 
inEncyclopaedia phiiologica. Vratisl. 1798 , in-8\ 
Ipse hunc dialogum neque Taciti, neque Quintiliani , sed in- 
certi auctoris esse statuit, qui fuit Taciti aut Qulntiliani aequa- 
lis. — Cf. KLdssMANN, Prolegom. in dialog. de ci. oratoribus. 
Vratislav. 1819, in-8*. — Eckstein, Proleg. in Taciti, qui vulgo 
fertur, dialogum de oratoribus. Halis Saxon. 1835, in-4* — H. 
C. A. EiCHSTADT, Quaestion. philol. Specimen vl de dialogo 
qui inscribitur de oratoribus len. 1839, in-4'. 

(3) V. A. GoERiNG, Diss. de dialogi de oratoribus praestantia» 
Lubec. I8i{9. 



Digitized by 



Google 



450 HISTORIAE CRITIGAE 

ingressus, ad eloquentiae gloriam contendit. AdolesceLS 
in Syria railitavit ; mox in foro coepit dicere, et per 
omnem aetalem caussas egit tum apud centumviros , 
lum in senatu nobilissimas. Quum autem maxima apud 
Traianum gratia valeret, per omnes honorum gradus ad 
consulatum et auguratum ascendit, et tandem Bithyniae- 
proconsulari potestate fuit praefectus (1). 

Ex Plinii orationibus solus exstat Panegyriciis Traiano 
diclus, quum consui fuisset designalus. At optimo iitte- 
rarum fato aetatem tulerunt Epislolarufn libri decem , 
in quibus plurima leguntur, quae cum exiihiam Pliirii 
naturam testantur, tum vero maxime pertinent ad histo- 
riam illius aetatis declarandam. Tam in panegyrico , 
quam in epistolis pliniani ingenii praestantia , et iuve- 
nilis quaedam ubertas laudatur. Delectat scribendi genus 
argutum , floridum , limatum , expolitum. At cuius- 
dam lasciviae flosculi, poeticus decor et acumina quae- 
dam sententiarum passim occurrunt, quae senescentem 
illam aelatem produnt, qua plus artis et curae , quam 
inalfectati candoris scriptoribus inesset (2). 

Praeter hosce tres, quos modo memoravimus, fuerunl 
alii multi diserli, quibus illa tempestate forum illuslra- 
retur. Et Quintilianus (3) quidem Dotpitium Afrim lau- 
dat et luUum Africanum, eorum quos viderat longe prae- 
stantissimos oratores, Trachalum praeterea sublimem et 
satis apertum, et lulium Secundum cui, si longior con- 
tigisset aetas, clarissimum nomen oratoris apud posteros 
fuisset. Nec praetermittendi Grispus Nibius Vercellensis et 
Eprius Marcellus, quos auctor dialogi De oraloribus (4) po- 
tentissimos civitatis et principes fori dicere non dubitavit. 



(1) C. Plinii secundi iunioris vita etc. Studio lo. Masson. 
Amstelod. 1709, in-8". 

(2) V. GiERiG, Disput. de Plinii paneg. (in edit. Plin.). — Cf. 
Laharpe, Lycde, iv, p. 272. — E. Enc. Oestling , Comment. 
de elocutione Piinii iun. a "vere. classica, quam vocant, non- 
niliil al>tiorrente. Upsal 1839, in-4°. 

(3) De inst/orat., y, l, 118. 

(4) Cap. viil. 



Digitized by 



Googl^ 



LIB. III. - CAP. IX. i5f 

CAPVT IX. 

DE PHILOSOPHIA. 

Sub imperatorio domiriatu plerique sapientiam pro- 
fessi, non virtute ac sludiis, ut haberentur philosoplii , 
.aborabant, sed vullum el trislitiam et dissentientem a 
caeieris habitum pessimis moribus praetendebant (1). Et 
Seneca (2) quidem asperum illorum cultum memorat, 
et intonsum caput, et negligentiorem barbam , et indi- 
ctum argenlo odium, et cubile humi positum, et quid- 
quid aliud ambitionem perversa via sequitur. Ex quo 
iam illud patet, huiusmodi homines, non proficere, sed 
cbnspici cupientes, phiiosophiam non ad sectatorum uti- 
litatem, sed ad vanam ostentationem retulisse. Itaque 
graecorum sophistarum more, non vivere, sed disputare 
docebant, non altiorem illam rerum humannrum et di- 
vinarum scienliam , sed inanem quandam philosophiae 
speciem secuti, in vanas de verbis disceptationes abi- 
bant, ut quae philosophia fuerat, iam facta esset philo- 
logia (3). 

Huc accedit, quod illius aetalis ingenia gravibus phi- 
losophiae studiis repugnarent. Nemo enim fere ad illa 
se conferebat, nisi quum ludi intercalarentur , aut ali- 
quis pluvius intervenisset dies, quem perdere liceret (4). 
Si qui vero assidue philosophos audirent, his philosophi 
schola diversorium otii erat. Huc conveniebant non ut 
discerent, non ut aliquam vilae legem acciperent , ad 
quam mores suos exigerent, sed ut oblectamento aurium 
perfruerentur (5). 

Hinc factum est, ut philosophia iaceret, quam Tullius 



(1) QuiNTiL., op. cit., I, 1. — Cf. Tacit., Annal., xvl, 32. 
(«) Ep., V. 1. -^ 

(3) Ep., CVIlI; H. 

(4) Senec, Nat. quaest., vil, 32. 
(6) Senec. Ep. cviil. 6. 



Digitized by 



Google 



152 HISTORIAE CRITICAE 

paullo superiore memoria a Graecis ad Romanos tran- 
stulerat ; ut academici, peripatetici , aliaeque philoso- 
phorum familiae sine successore deficerent (i), una stoi- 
corum excepta, cui Attalus (2), Fabianus Papirius (3) , 
Cassius lulius (4) Ruhellius Plautus^ Thrasea Paetus, Barca 
Soranus (5), Musonius (6) alirque nomen dederunt, vir- 
tutis atque honestatis studiosi. Si cui vero mirum forte 
videatur, quod Romani ab illa philosophandi ralione 
recesserint, quam Tullius invexerat, atque in tam cor- 
ruplis moribus stoicorum doctrinam potissimum seque- 
rentur, quae bea^itatem in sola virtute constitiiit; is 
profecto mirari . desinet , si in temporum conditionem 
paullisper inquirat. 

Nimirum scripsit Tullius extremis reipublicae tempo- 
ribus, quibus etiamsi Romanorum iibertas iam multum 
fuisset imminuta ; ea tamen erat rerum romanarum 
felicitas, ut cives libere, quod cuique videretur, possent 
sentire. Hinc illa Ciceronis libertas in philosophorum 
placitis eligendis, quae maxime probaret; hinc ridens ilie 
et poeticus, pene dixerim, cplor, qui a Platonis ingenio 
profectus tullianam philosophiam exornat. E contrario 
sub herili Caesarum iniperio, quum principis voluntas 
esset pro legibus, iam non palam loqui, sed ne cogitare 
quidem pro arbitratu licebat. Innumeri exploratores et 
delatores, magna mercede conducti , omnium civium 
facta dictaque diligentissime scrutabantur ; continuae 
accusationes, pernicies innocentium, et quotidiana bono- 
rum virorum supplicia omnium animos territabant. In 
illa temporum difficultate, nuUum aliud perfugium Ro- 
manis relicfuum fiiit, nisi in stoicorum philosophia, quae 
ipsos adversus tot calamitates firmaret, et iliorum ani- 

(1)X. Senec, Nat. quaest., loc. cit. 

(2) M. Senec, Suasor., il. — L. SENEC,Nat. quaest., il,90-, 
Ep. LXVlI, cviil. 

(3) Senec, Ep., Lviil et c. — De brevit. vitae, x. 

(4) Id., De tranquill. animi, xiv. 

(5) Tacit., Annal., xiv, 57; xvl, 255. 
• (6) Id., Annal., xv, 71. 



Digitized by 



Google 



LiB. m. - CAP. IX. 453 

rnis callum, quasi dixerim , obduceret. Tam adversis 
teinporibus de morte potius, quam de vita bene beate- 
que instituenda cogitandum fuit. Hinc vero subtristis 
ille color, qui philosophica illius aetatis opera passim 
infuscat ; hinc mortales gravissimam stoicorum sapien- 
liam anxplexari , qui id praesertim nituntur, ut extra 
omnem teli iacftum surgant, ut supra fortunam emineant, 
ut nihil demum ipsis iam sit, quod timeant, quod spe- 
rent, quod doleant, quod laetentur. 

Lucius Annaeiis Seneca. ' 

Quam modo adumbravimus stoicae doctrinae imagi- 
nem, hanc potissimum in operibus suis expressit L. An- 
naeus Seneca (1), Cordubae nalus in Hispania, patre M. 
Annaeo Seneca rhetore,. de quo supra commemoravi. 
Adolescentuius Romam deductus, tanta tamque varia 
eruditione acerrimum ingenium excoluit, ut aequales 
omnes longe sapientia antecederet. Sub imperatore Clau- 
dio in exsilium actus fuit, quasi unus ex moechis luliae, 
Germanici filiae ; iure an iniuria incertum. Post annos 
ferme octo, adnitente Agrippina, Neronis matre, ab exsi- 
lio revocatus, praeturam et fortasse etiam consulatum 
gessit; quumque Neronis studiis regendis delectus fuis- 
set, fama litlerarum, ingenti divitiarum copia et potentia 
in primis inclaruit. Tandem accusatus tamquam popu- 
laris pisonianae coniuralionis, ideoque a Nerone ad mor- 
tem adactus, sibi venas incidi iussit, anno aetalis suae 
tertio ferme et sexagesimo (2). 

De Senecae natura et moribus historici admodum dis- 
sident inter se. JIoc tatnen inter omnes constat, philo- 

(1) V, DiDEROT , Essai sur la vie et les ecrits de SeMque. 
Paris 1779, in-12*. — Commentatio de L. A. Seneca , eiusque 
jn philosophiam meritis (in Annalibus Academiae gandavensis.) 
Gandavi 1829, in-4*. 

(2) V. Tacit., Ann., xil, 8 j xnl, ^, 3, 14, 20, 4? ; XIV, 7, 65v 
XV. 45, 50, 60; XVl. 17 



Digitized by 



Google 



^154 HISTORIAE CRITICAE 

sophiim nostrum ab eximia illa yirtute abfuisse, quam 
in operibus suis graphice depinxlt. 

Exstant : T illius libri iil De ira ad Novatum. 2** Con- 
solatio ad Helviam matrem , quum iussu imperatoris 
Claudii in Corsicam insulam fuisset relegatus. 3*" Con- 
solatio ad Polybium, Claudii libertum, ob fratris mortem 
se se afflictanlem. 4*" Gonsolatio ad Marciam in luctu 
Metilii filii. 5** De providentia ad Lucilium. 6** De animi 
tranquillitate ad Annaeum Serenum. 7^ De constantia 
sapientis ad eundem Serenum. 8** De clementia libri iil 
ad Neronem, ex quibus primus tantum superest, et pars 
secundi. 9** De brevitate vitae ad Paulinum, fratrem Pau- 
linae, uxoris suae. 10** De vita beata ad Gallionem fra- 
trem. iV De otio aut secessu sapientis, 12° De beneficiis 
libri vil ad Aebutium Liberalem. 13** Epistolae cxxiv ad 
Lucilium , Siciliae procuratorem , quae in argumentis 
philosophicis versantur. l^** Naturalium quaestionum libri 
vil. 15 Demum 'AnoYxAoKvvTmi^, sive Ludus in mortem 
imperatoris Claudii (1). 

In hisce operibus, uti supra innuebam, stoicorum do- 
ctrinam praesertim sequitur noster ; et plurima apud 
eum leguntur modestiae, gravitatis, iustitiae, continentiae, 
aliarumque virtutum praecepta , quae a christianae sa- 
pientiae fontibus penitus manasse videntur. Ad illius 
autem scribendi rationem quod attinet, me oplimum 
facturum existimavi, si probatissimum hac de re Quin- 
tiliani (2) iudicium in medium proferrem : Ex industria, 
ait ille, Senecam in omni genere eloquentiae distuli 
propter vulgatam falso de me opinionera, quia damnare 
eum, et invisum quoque «habere sum creditus. Ouod 
accidit mihi, dum corruptum et omnibus vitiis fractum 
dicendi genus revocare ad severiora studia contendo. 
Tum autem solus hic fere in manibus adolescentium 



(1) Hanc opellam , qua Seneca in Claudium , exsllii sui au- 
ctorem, invehilur, iam memoravimus in cap. iv, De salyra , 
g 3, in notis. 

(2) De inst. orat., x, l 125 et seqq. 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. IX. 155 

fuit. Qiiem non equidem omnino conabar excutere, sed 
potioribas praeferii non sinebam, quos ille non desti- 
terat incessere, quum diversi sibi conscius generis, pla- 
cere se in dicendo posse, quibus illi placerenl, diffideret. 
Annabant autem eum magis quam imitabantur ; tantum- 
que ab eo defluebant, quantum ille ab antiquis descen- 
derat. Foret enim optandum, pares, aut saltem proximos 
illi viro fieri. Sed placebat propter sola vitia, et ad ea se 
quisque dirigebat euingenda, quae poterat; deinde, quura 
se iactaret eodem modo dicere, Senecam infamabat. Cuius 
et multae alioqui et magnae virlutes fuerunt : ingeniuni 
facile et copiosum, plurimum studii, multa rerum co- 
gnitio : in qua tamen aliquando ab his , quibus inqui? 
renda quaedam mandabat, deceptus est. Tractavit etiam 
omnem fere studiorum materiam. Nam et orationes eius^ 
poemata, et epistolae, et dialogi feruntur (1). Multae iii 
eo claraeque sententiae ; multa etiam morum gratia 
legenda ; sed in eloquendo corrupta pleraque, atque eo 
perniciosissima, quod abundat dulcibus vitiis. Velles eum 
suo ingenio dixisse^ alieno iudicio. 

Quae autem dulcia appellat Quinlilianus Senecae vitia^ 
haec ferme sunt : curiosa antitheta, audaciores translatio- 
nes et sententiae, sine modo scriptionibus suis intextae, 
insolitae dictiones, verborum acumina, argutiae et minu- 
tissima oralionis membra, nulio saepe vinculo inter ae 
connexa (2). 

Haec qoidem diligenter a sludiosis politiorum littera* 
rum velim animadverli. In nonnuUis enim aetatis no- 
strae scriptoribus , qui tamen a Senecae ingenio et 
doctrina longissime absunt, idem prope dominatur argu- 
tiarum studium , eadem translationum inlemperantia , 
idem iudicii defectus, quo fit ut frigidis salibus atque 
acutis sententiis gaudeant magis quam veris. 



(1) Ex bis Sunecae operibus oratlones et dialogi nunc desi^ 
derantur. 

(2) SvET., Calig., Liil. — A Gell., xiI, «. — Gf. Lange* De 
L. A. Seaecae latin. progr. Els. JL84Q, in-4". 



Digitized by 



Google 



156 HISTORIAE CRITICAE 

CAPVT X. 

DE SCRIPTORIBVS RERVM NATVRALIVM 
ET MATHEMATICARVM. 



Scrihonius Largus Designatianus. 

Medicinam excoluit Tiberii et Claudii lemporibus Scri- 
honius Largus^ cognomento Designalianiis, lluius exsfaf 
libellus De compositione medicamentorum, tam humili el 

Elebeio stilo exaratus, ut plerique arbilrenlur, vilio li- 
rariorum foede corruptum ad nos pervenisse. Nec de- 
sunt qui ita existiment, hanc opellam graece a Scribonio 
conscriplam, sequiore aetate in lalinum sermonem fuisse 
conversam. 



Caius Plinius Secundus. 

Ob multiplicem doctrinam potissimum laudatur Caius 
Plinius Secundus, qui Veronae ortus, Tiberio imperanle, 
vitae exitum invenit Miseni ob cupiditatem propius con- 
spiciendi Vesuvii montis, flammas evomenlis, quum an- 
num aetalis ageret sexlum et quinquagesimum (1). 

Hic, quum eximio esset ingenio, incredibili studio el 
summa vigilanlia, postquam sub Claudio in Germania 
militasset, maximis muneribus cum iaude perfunclus est. 
At licet gravissimisofficiis distentus, complura voiumina 
absoivit, quae a Plinio iuniore memorantur (2); ex qui- 

(1) V. Plin., Ep., iil, 5; vl, 16. Cf. AiASsoN De Grandsagne, 
De la vie et des ouvrages de Pline. Paris 1829, in-8". 

(2) Plin., Ep., iil, 5. — Plinii Maioris opera deperdita, quae 
in hac epistola memoranlur, sunt : De iaculatione equestri , 



Digitized by 



Google 



LIB. III. -GAP. X. 157 

bus tantummodo exsjant Historiae naturalisAihri xxxvil; 
opus diffusum, eruditum, in quo. infinitam illam rerum 
varietatem, admirabili nexu devinctam collegit , quam 
bis mille et araplius scriptores graeci aut latini carptim 
ac disperse tractaverant. Criticum sane acumen, recen- 
liorum proprium, in Piinio desideratur j(l). Sed quis-^ 
nam exquisitissimum in naturali historia iudicium in • 
Romanis requirat, qui plurimis ad eam rem praesidiis 
carerent ? Caeterum siqua reprehensoribus carpenda no- 
ster reliquit ; ea certe enituit stiii virtute , ut nihii sit 
evidenlius , nihil expressius (2). Idque mirum fortasse 
videbitur, scriptorem, qui tam diversa lectione omnem 
pene elocutionis colorem debuisset amittere, adeo suum 
in universo opere se praebuisse, ut idera et varius ubi- 
que appareat (3). 

§3. 
Pomponius Mela. 

Quemadmodum Plinius maior in universae naturae 
historia elaboravil ; sic Pomponius Mela^ natione hispa- 
nus , geographica tantummodo Iraclare est aggressus. 
Scripsit De situ orhis libros iil, quos Claudio imperatore 
constat edidisse (4?). Quamvis aulem noster in re admo- 
dum difficili versaretur, utpote qui primus Latinorum 
fuit, qui terrarum situm exponeret , multa tamen dili- 
gentia multoque iudicio usus, pleraque vero e Graecis 



lib. I. — De vita Pomponii Secundi lib. il. — Beilorum Ger- 
maniaelib. XX. — Studiosilib.nl. — Dubii sermonis lib. viil. 
-- Historiarum a fine Aufldii Bassi. lib. xxxl. 

(1) V. A. L. A. Fee, Commeniaires sur la botanique et la 
mati^re mMicale de Pline, composis pour le Pline de la col- 
lect. Panckoucke. Paris 1833, in-4". 

(2) V. G. F. Ventsch, Lexici pliniani specimen. Wittemberg 
1837-39 in-4". 

(3) V. BoucHERON. in praef. ad C. Plin. Sec. ; edit. Taurin. 

HDCCGXXIX. 

(4) V. PoMPON. Melae lib. iil, 6. 



Digitized by 



Google 



158 HISTORIAE GRITICAE 

decerpcrs ea in medium attulit, ex (fuibus Hceat hau- 
rire ^ ifuaenam olim fuerit orbis facies et divisio, qui 
mortales initio terras habuerint, quibus moribus , qua 
lege, quove imperio regerentur. Quae omnia sic narra- 
vit, ut perspicuae brevitatis, et purae nec sordidae di- 
ctionis laudem sibi conciliaret (1). 

§ ^. 
Lucius lunlus Moderaius Columella. 

De vita Columellae nihil aliud ferme conslat, nisi Ga- 
dibus natum, sub Tiberii et Claudii dominatu Romara 
commigrasse. Praeter librum singularem De arhoribus , 
exstant Columellae De re rustica libri xil, prosa oratione 
conscripti, si decimum excipias, quem De cultu horto- 
rum^ rogatu Publii Sykini, carmine heroico exaravit , 
ut, quemadmodum testatur in praefatione, poeticis nu- 
meris expleret georgici carminis partes a Virgilio omis- 
sas. In his autem libris non minus agricolationis peri- 
tum, quam nilidum, castum atque elegantem scriptorem 
se prodit. 

§5. 
Sextus lulius Frontinus, 

Maximis honoribushonestalus (2) Romae floruil Sexlus 
lulius Frontinus (3), Nerva et Traiano imperatoribus. Et 
sub Nerva quidem creatus curalor aquarum, scripsit De 
aquaeductibus urbis Romae Commentarium, qui adhuc legi- 
tur, dictione satis castigata et latina. At non iisdem stili 



(1) V. TzscHUKE, Diss. de Pomp. Mela eiusque iibro (in edit. 
Pomp. Melae). 

(2) V. Plin., Ep., IV, 8, V, 6. 

(3) Alius ab hoc est lulius Prontinus, scriptor De re 
agraria, et tempore posterior. 



Digitized by 



Google 



LIB. III. - CAP. XI, XII. 159 

virtutibus laudantur libri iv strategematicon , in quibus 
callidum quodque consilium, et sollers inventum expo- 
suit , quo graeci , romani, aliique clarissimi duces in 
bello uti consueverunt. 

CAPVT XI. 

DE IVRISPRVDENTIA. 

Duae illae iurisconsultorum familiae maxime inter se 
diversae, quarum altera, Augusto imperante, C. Attefum 
Capitonem, altera M, Antistium Laheonem sectaretur, la- 
tius etiam insequenti tempore patuerunt. Quum enim 
Tiberii aetate inter Capitonis discipulos Masurius Sabi- 
niis (1), Sempronius autem Proculus inter Labeonis au- 
ditores potissimum florerent; qui prioris doctrinam pro- 
barent Sahiniani (2) ; qui posterioris, Proculiani fuerunt 
appellati. Verum ex utraque familia pauci admodum 
fuere, quorum nomina non obscurarit omivio. Hi autem 
fere memorantur M, Cocceius Nerva^ G. Cassius Longinus, 
a quo Sabiniani Cassianorum etiam nomen habuerunl; 
M. Cocceius Nerva, superioris filius, pater Nervae impe- 
ratoris, C. Aminius Rehius , et Domitius Afer a Tacito 
laudati (3) ; postremo Caelius Sahinus , et P. luventius 
Celsus (4). 

CAPVT XII. 

DE GRAMMATICA. 

Qaorsum tandem evasisset sequiore hac aetate gram- 
maticorum disciplina,docet L. Seneca (5), quum queritur, 

(1) PERS.,«Sat., v, 90; PoMP., Dig., I, ;?, ;?; GuLL. , passim. 

(2) Marcelli., Dig., xlI, 1, 11 ; Ulp., ib. xxiv, 1, 11. 

(3) Annal., xiiT, 30 ; xiv, 19. 

(4) De his, aliisque nonnuilis V. Baghium, uh. iil, c. I, s. 6, 
t 12 et seqq. 

(5) De t>revitate vitae, xil, «, 3. 



Digitized by V3OOQIC 



160 iHISTORIAE CRITICAE 

Graecorum illum morbum supervacanea discendi in Ro- 
manos quoque irrepsisse. Nimirum plerique graramati- 
corum non, ut anlea, in poelis atque nistoriis enarrandis, 
neque in iis animadvertendis adlaborabant, quae barbara, 
quae impropria, quae contra legem loquendi essent posita; 
sed partes suas obliti, ad aliena se transferebant, atque 
inanes quaestiunculas exagilantes (1), in otiosa rerum 
futilium disquisitione consenescebant. Non defuere tamen 
nonnuUi , qui in rebus grammaticis diligenter et cum 
laude versarentur. In his memorandus in primis Q. Asco- 
nius PedianuSy Patavinus, qui Romae floruit Nerone im- 
peratore, et perspicua brevique dictione in Ciceronis 
orationes commentarios scripsit, quibus tulliani loci ob- 
scuriores , et illius aevi historia commode illustrantur. 
Dolendum sane, hniusmodi commentarios mutilos ad nos 
pervenisse, atque alienis superinductis fortasse comma- 
culatos. 

(1) Huiusmodi erant, ex. gr.: quem numerum remigum Uiys- 
ses habuisset ; prior scripta esset Ilias an Odyssea ; an eius- 
dem essent auctoris ; an minor Hecuba f uerit, quam Helena ; 
quae mater Hecubae ; quod Acbilli nomen inter virgines fais- 
set : quid Sirenes cantare sint solitae ; utrum libidinosior 
Anacreon, an ebriosior vixerit ; quaenam vera Aenoae mater; 
quot annos vixerit Acestes, quot vini cados Troianis e Sicilia 
discedentibus dederil, aliaque id genus, quae si proferas, non 
doctior videberis, sed molestior. 



Digitized by 



Google 



161 

LIBER QVARTVS. 

AB HADRIANO AD YRBEM AB ODOAGRE EXPVGNATAM. 



Ab anno urb. cond. dgcglxx (s Ghristo nato cxvl) 
td annam nrb. cond. mcgxxix (post Ghristom natnm ccgclxxyI). 



CAPVT I. 



QVARE POST HADRIANI EXCESSVM PRAECIPITJ CVRSV 
LATINAE LITTERAE AD VITIA DESCIVERINT. 

Quas, ineunte libro superiore, decrescentis apud Ro- 
manos politioris humanitatis causas raemoravimus, eae- 
dem plane nobis occurrunt, deteriorem litterarum con- 
ditionem enarrantibus. Si enim, iure civitatis cum tot 
externis communicato, peregrinitas quaedam fuit in ur- 
bem infusa, et oativus ille romani sermonis nitor , et 
pristina elegantia statim post Augustum defecerunt, iam 
coniectura licet augurari, quo tandem hoc vitium litte- 
rarum processerit, quum post Nervam ii imperatores 
rerum potirentur, qui in alienis regionibus essent nati, 
aut diutius extra urbem vixissent , quique complures 
provinciales inquinate loquentes Romam accirent, quo- 
rum ministerio uterentur. Quae quidem peregrinitas 
magis magisque in linguam invasit , quum insequenti 
tempore, imperii sede Byzantium translata , insolitae 

trovinciarum descriptiones , nova magistratuum atque 
onorum nomina fuerunt invecta , postremo civilis et 
militaris disciplina penitus fuit immutata. 

Profecto ex his, qui hac tempestate imperium obti- 
nuere, nonnulli bonarum artium sospitatores habiti fue* 

H 



Digitized by 



Google 



162 HISTORIAE CRITICAK 

runt, uti Hadrianus (i), duo Anionim (2) et Alexander 
Severus (3). At complures teterrimi tyranni dominati 
sunt, qui huc tanlummodo spectabant, ut publicis exa- 
ctionibus provincias expilarent, et largitione militum 
voluntates redimerent, ^t a«ro f acem atque otium a bar- 
•baris gentibus impetrarent ; interea dum militaris licen- 
tia, bella intestina, rerum externarum libido, foedissima 
luxuries et perditi mores rem publicam pessumdarent. 
Quo factum est, utaltiora ingenia, pestilenti veluti sidere ■ 
afflata, conticescerent. 

Incredibile etiam memoratu est, quantopere latini ser- 
monis castitalem labefactarint insolentiora vocabula, aut 
ex ultima anliquitate repetita, aut licentius conficta, aut 
graeco fonte putidius derivata , aut ex duabus linguis 
inepte coalescentia, aut demum a propria in aliam signi- 
ficationem' translata. Quod vitium scriptoribus huius 
aetatis commune, in iis praesertim occurrit , qui chri- 
stianam sapientiam profiterentur. Quamvis enim sanioris 
doctrinae rationem, frustra ad iHud tempus quaesitam, 
mortalium ingeniis aperuerint ; atlamen quum libros 
fastidifent, antiquis religionum superstitionibus imbutos, 
et toti essent, ut rudis multitudinis captui sese accom- 
modarent, a sincera lalinitate recedentes , vitiosum ac 
sordibus inquinatum dicendi gsnus advexerunt. Ad haec 
ipsa librariorum et sculptorum ignorantia romanis litteris 
detrimento fuit , quibus tandem irrumpentes barbari 
extremam perniciem attulerunt. 

(1) Hic cum ipsis professoribus et philosophis , libriS' vel 
carminibus invicexn editis , saepe cerlavit ; quamquam vero 
quaestionibus eos semper agitabat, atque ut doctior ridebat, tio 
noribus tamen et divitiis cumulavit. ^tlL. Spart. in vilaHadriani 

(2) Antoninus Pius rhetoribus et philosophis, per omnes prcr 
vincias, et honores et salaria detulit, Marcus autem Antoninus 
philosophus tantum houoris ma^^istris suis habuit, ut jmagiites 
eorum aureas in larario haberet. iul. Capit. in vita AntoiUAi 
Pii et M. Antonini philos. 

(3) Rhetoribus, ^rammaticis, medicis, mathematfcis, ardhite- 
ctis salaria instiluit Alexander Severus, et auditorla decrevit 
et discipulos cum annonis, pauperum filios, modo JngeaiMs ^ 
dari iussit. ^El. Lahprid. in vita Alexandri Severi. 



Digitized by 



Google 



tiB. IV. - cAP. n. 163 

CAPVT 11. 

DEPOESIEPICA. 



Claudiiis Clnudianus, 

Intar poStas huiusce aetatis principem locum obtinet 
Claudius Claudianus^ qui, natus Alexandriae in Aegypto, 
floruit Arcadio et Honorio imperantibus. Adolescens in 
castra profectus, per varios militiae gradus ad tribuna- 
Xnm ascendit. Tandem vero ob ingenii praestantiam ab 
imperatore Honorio in urbem accitus, carminibus suis 
inclaruit, quibus iam inter arma ludere consueverat. De 
ipsius obitu nihil certi memoriae proditum fuit. Praeter 
complura carmina panegyrica , epigrammata , edyllia , 
epistolas (1) , scripsit De raptu Proserpinae lib. iil — 
Gigantomachiam — De hello gildonico — De hello getico. 
In hisce epicis poematis summam ingenii vim expromsit 
poeta alexandrinus. Stilo usus est eleganti, florido, ma- 
gnifico et sententiarum altitudine spectando. In fingendo 
tamen liberior est ; audaciores metaphoras sectatur , et 
nimium quiddam ac sonans in dictionibus interdum sic 
captat, ut verborum granditate lectori fucum facere vi- 
deatur (2). 

(1) Exstant Claudiani : 1* Panegyrici in Probini et Oiybif fra- 
trum consulatu ; Sf* In Rufinum, iibri il ; 3* De iil consulatu 
Honorii Augusti ; 4** De iv consulatu eiusdem ; 5'* In nuptias 
Honorii Augusti et Mariae ; 6* Fescennina iv in nuptias Ho- 
norii Augusti et Mariae ; T De bello gildonico ; 8" De consu- 
latu Fl. Mallii Theodori ; 9° In Eutropium, lib. il ; 10* De lau- 
dibus Stilichonis, lib. II ; 11* De consulatu eiusdem ; 18* De 
bello gelico seu pollentino ; 13" De vl consulatu Honorii Au- 
gusti ; U* Laus Serenae Reginae; 15' Epithalamiura Palladii et 
Celerinae ; 16* De raptu Proserpinae, libri iil ; 17* Giganto- 
machia ; 18" Epistolae ; 19" Edyllia vil ; 20" Epigrammata. . 

(2) I. Caes. ScALic, Po6t., vl, 5. — Ernesti, De eloc. pom. 
lat. vet. lux. Acta Sem. reg. Lips., il, pag. 49, 8i, 87 et seq. 



Digitized by 



Google 



(64 HISTORIAE GRITIGAE 

CAPVT III. 

DE POESI DIDACTIGA. 

Terenliarms Maurus. — Q, Serenus Sammonicus» — Ne^ 
mesianus. — Avienus. — Priscianus. — Claudius Ru^ 
lilius Numalianus, — Dionysiiis Calo. 

Seplem fere enumeranlur didactici huius aevi poetae, 
quorum alii alia argumenla sunt perseculi. Et Teren- 
tianus quidem Maurus^ natione afer, quem plerique refe- 
runt ad Seplimii Severi et Caracallae aetatem (4), poe" 
ma condidit vario carminum genere, De litteris, syllabis, 
pedibus et metris ^ venusta quadam elegantia et multa 
erudilione commendandum. 

Q. Serenus Sammonicus, medicus, inler coenandum a 
Caracalla interfectus, heroicum carmen composuit Dc 
medicina, Vir sui temporis doctissimus, multa huc con- 
tulit ad historiam artis salutaris pertinenlia. Sed humile 
usurpavit scribf ndi genus, neque ullis poeticis luminibus 
dislinctum. 

M, Aurelius Olympius Nemesianus, Carthagine ortus, ca- 
sla atc^ue eleganti dictione caeteris afris scriptoribus longe 
praeslitit. Exstat eius Cynegeticon, seu De venatione car- 
men ad Carinum et Numerianum , cum aliquot frag- 
menlis De aucupio (2)* 

Rufus Festus Avienus, claro genere ortus, floruit Gra- 
tiano et Theodosio imperantibus. Hic Arali ^aryojuLfiva 
ex graeco in latinum sermonem nitide converlit; Dionysii 
Alexandrini poema, quod inscribilur UeptY^yy^GK; Q\y^vixhri<; 
versibus heroicis inlerpretatus est; Descriptionem orae ma- 
ritimae a Gadibus ad MassUiam iambicis versibus exaravit. 



(1) Alii Martiaiis aequalem fuisse contendunt. In tanta sen^ 
lentiarum discrepantia nos rem in medio relinquimus. 

(2) Perperam nonnulli Eclogas iv tribuunt Nemesianii //►v 
quas doctissimi quique Calpurnio vindicare non dubitarunt. / ^ 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. -CAP. IV. 165 

cuius exstat fragmentum. His addenda aliquot minoris 
momenli carinina, quibus non mediocrem, ingenii et do- 
ctrinae laudem est consecutus (i). 

Piiscianus, cognomento Caesariensis, aequalis lustiniani, 
praeler complura ad rem gramraaticam spectantia, car- 
men panxit heroicis versibus De ponderibus et mensurisy 
quod a nonnuUis Rhemnio Fannio Palaemoni perperam 
tribuitur. 

Claudius Rutilius Numatianus, natione gallus, Honorio 
imperante, summis honoribus Romae perfunctus, Itine- 
ranum de reditu conscripsit, poemation supra aetatem 
elegans, ornatum et in duos libros distinctum , quibus 
profectionem suam in Galliam, et reditum in urbem nar- 
ravit. In hoc carmine elegiaco, quod mutilum ad nos 
pervenit, acerrime invehitur poeta in ludaeos et Chri- 
stianos, quibus maxime erat infensus (2). 

Dionysius Gato, qui vixit circa tempora Antoninorum, 
disticha edidit De moribus ad filium , in quibus critici 
alienae manus vestigia passim agnoscunt. 



CAPVT IV. 

DE POESI BVCOLICA. 

r. lulius Calpurnius. — Decimus Magnus Ausonius. 

Carino et Numeriano imperatoribus floruit T. lulius 
Calpurnius, siculus, cuius adhuc leguntur Eclogae xl , 
carminis artificio atque eleganti orationis forma laudan- 
dae. Quamquam vero ad Theocritum pariter atque ad 
Virgilium respexit ; in fingendis tamen pastorum mori- 
bus graecum potius quam romanum poetam videtur 
expressisse. 

(1) V. Wernsdorf, Po6lae lat. min., tom. v, p. il. 

(2) ZuMPT, Observationes in Rutilii Claudii Numatiani carmea 
de redilu suo. Berolini 1837, in-S*. 



Digitized by 



Google 



<66 HISTORIAE CRITICAE 

Ad paullo posteriorem aelatem pertinet Dedmus Mo' 
^us Ausonius, burdigalensis , grammaticus , rhetor et 
poeta. Hic postquam litteras apud suos publice docuis- 
set, Romam accitus, Gratiani et Valentiniani studiis prae- 
fuit ; unde ad consulatum illi aditus patuit. Extremo 
suo tempore in patriam rediit ; ibique honestum otium 
nactus, complura edidit ingenii et doctrinae suae monu- 
menta. Praeter nonnulla, prosa oratione conscripta , et 
carmina quaedam varii generis et argumenti (1), Ausonii 
Idyllia xx enumerantur, in quibus romani sermonis ca^» 
stitatem et poeticum leporem desideramus (2). 

CAPVT V. 

DE POESI LYRICA. 

Ausonius, — Claudianus. — A. Prudeniius Clemens, 
— Sidonius Apollinaris, — Coelius Sedulius. 

Praeter nonnulla Claudiani et Ausonii carmina, quae 
iam memoravimus, ad lyricam huiusce aetatis ^oesim 
pertinent hymni Aurelii Prudentii Clem^ntis (3), qui chri* 
s^anorum poetarum clarissimus habitus est. i{ic post 

(1) Horuni tltuli sunt: Liber epigrammatum ; Ephemeris, hoc 
est totius diei negotium; Parentalia; Commemoratio profes- 
sorum burdigalensium;^Epitaphia beroum , qui belio troico 
interfuerunt ; De xil Caesaribus, per Svetoniura Tranquilium 
scriptis monosticha; De iisdero a lulio Caesare usque ad sua 
tempora tetrasticha; Clarae urbes, sive ordo nobilium urbium; 
Ludus septem sapientum; Eorundem sententiae septenis ver- 
sibusexplicatae; Eclogarium ; Epistolae ; Periochae in Homeri 
Iliadem et Odysseam. ^ „ . ,. ^ 

(2) Heyne, Censura ingenii et morum D. M. Ausonii. Opusc 
Acad., VI, p. 19, 31. — J. J. Ambere (Revue des deux mondesj, 
1837, toro. xl, p. 704. . 

(3) Inter Prudentii opera enumerantur : Cathemermon lib. xil 
hyronos continens; De coronis seu nspi are<^ocf^'^ hymnixiv; // 
Apolheosis;Hamarligenia; Psycf)machia ; Contra Symmachum ftV^ 
lib. il ; Dyplicon lib. il. > / 



Digitized by 



Google 



LIB; IV. - CAP. vr. 167 

aMesG6ii4i£iQA m litteris transactam, ab imperatore Ho- 
norio afnplissimis honoribus fuit honestatus. Tamiem 
vero humanarum rerum pertaesus, impetrata munerum 
vacatione, se totum sacris litteris dedidit. Ubere sane 
copia, et mira affectuum suavitate , christianam pieta- 
tem redolentium, laudantur Prudentii carmina ; at stilus 
barbaris saepe aut obsoletis vocibus horridus, a germana 
^atini sermonis venustate longissime abest. 

Easdem fere virtutes et vitia animadvertunt crilici in 
carminibus Sidonii Apollimris, lugdunensis (1), et Coelii 
Sedulii (2), qui praesertim in Carmine Paschali ad an- 
tiquorum imitationem se se componere studuit, complura 
ex illis petendo, quae rebus christianis scite accommo- 
daret. 



CAPVT VI. 

DE FABVLA AESOPICA. 

Flavius Avianus, 

Duas et quadraginta fabulas versii elegiaco exaravit 
Flavius Avianus (3) ex iis, quae etiamsi originem non 
ab Aesopo acceperunt (nam videtur earum primus au- 
ctor Hesiodus (4), nomine tamen Aesopi maxime cele- 
brantur. Quamquam vero noster sub Antoninis floruit , 
qui viros doctrina excellentes foverunt, et bene de lit- 
teris meriti sunt ; longe tamen infr^ Phaedri laudem 
substitit, cum quo neque excogitandi vi, neque stili ele- 
gantia et facilitate est conferendus. Atque eo magis quod 



(1) Scripsit carmina xxiv, praeter EpiBtolarum libros ix. 
Huius opera edidit Cur. Ph. Labbeus. Parisiis 155^, in-4". 

ifi) Exstant Carmen Paschale . seu mirabilium divinorum 
Itb. v ; Elegia ; Hymnus ; Epigramma. 

(8) Alii perperam Avienum vocant. 

(4) QuiNTiL., De inst. orat., v, 11, 19^. 



Digitized by V^OOQIC 



i68 HISTORIAE CRITICAB 

eius fabulas, quae puerorum manibus olim tererentur» 
paedagogorum ignoranlia sine modo modestiaque foe- 
davit (1). 

CAPVT VII. 

DE FABVLIS MILESIIS. 

Lucitis Apuleius, 

Venio nunc ad leve scriptionis genus, poesi fmilimum, 
(luod a Milesiorum otio, qui mollissimam Asiae urbem 
incolerent, vel potius ab Aristide Milesiacorum auctore, 
milesiae fabulae nomen invenit (2). Complures ex hisce 
fabulis condiderunt Graeci ; ita tamen ut subsequentes 
scriptores priorum vestigia premerent. Apild Romanos 
autem Milesiarum exemplar (3) dedit Lucius Apuleius , 



(T) Cannegieter, De aelate et stilo Fl. Aviani Amstelod. 1731. 

(2) FabQlas milesias, sive, ut aiiis placel, romanenses (i ro- 
manzi)y primi omnium orientis populi excogitarunt. Et C i e- 
arclium quidem, qui scripserat amatorios libros, tulit Cili' 
cia, Syriae vicina provincia. l a m b 1 i c u s , qui amatoriam de 
Rhodane et Synonide historiam concinnavit, parentibus Syris 
prognatus , apud Babylonios educatus est. Heliodorus, 
qui fabulam milesiam condidit de Tbeagene et Chariclea, natus 
est Emisae, quae urbs Pboenicum fuit. Lucianus, qui Lucii 
in asinum metamorphosin commentus est, palriam habuit Sa- 
mosatam. Achilles Tatius^ a quo Clitopbontis et Leu- 
cippes araores accepimus, Alexandria erat oriundus. Ex his 
atque aliis exemplis patet, fabularum milesiarum incunabula 
ex orientis regionibus esse repetenda. Quum autem inde in 
Graeciam fuissent transiatae, idoneum solum nactae , aitissi- 
mas ibi egerunt radices. V. P. Daniel Huetius, De origine 
fabularum romanens. Hag. Com 1682. — Cf. Beck., Commentar. 
de litter. graecis. Aug. Taurinorum 1852, p, 31. 

(1} Inter fabulas milesias, quae romano fonte fluxerunt, non* 
nufli recensent etiam T. Petron. ArbitriSatyricon, 
de quo diximus lib. iil, c. 4, § 3. Praeterea Milesias etiam 
condidisse dicitur imperator Clodius Albinus, quarum 
fama, ait lulius Capitolinus in eius vita, non ignobiiis habe- 
batur, quamvis mediocriter essent scriptae. 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. - CAP. VIII. 169 

roadatirensis ex Africa, philosophus platonicus, iuriscon- 
sultus et orator sui temporis clarissimus. Vixit Antonino 
Pio imperatore , et multa graece et latine scripsit tum 
soluta tum numeris adstricta oratione , quorum tamen 
plerague perierunt (1). At prae caeteris Apuleii operibus 
laudantur Metamorphoseon , seu fahularum milesiarum de 
Asino libri xl, in quibus ineptiae magorum, sacerdotum 
flagitia, furum catervae satyrice perstringuntur (2). Hanc 
fabulam graecanicam appellat noster; namque hand aliter 
ac Luciani Asirius, ex duobus primis libris est deprom- 
pta metamorphoseos Lucii palrensis. Hqc tamen discrimen 
intercedit, quod Lucii libros contraxit Lucianus, ampli- 
ficavit Apuleius, adscitis praesertim nonnuUis episodiis, 
quorum pulcherrimum est fabula de Psyche (3) , quam 
totam ex platonica philosophia profectam esse demon- 
strant. Multa sane eruditione, et urbana festivitate com- 
mendatur apuleianum opus De Asino; at fastidiose in 
eo repudiantur audaciores et poeticae translationes, tum 
vero insolens et monstrosa quaedam dictionum licentia, 
unde tumor et vaniloquentia et africahus quidam color, 
a nativo Romanorum candore quam maxime abhorrens. 

CAPVT VHL 

DEHISTORIA. 

§1. 

lustinus. 

Quemadmodum in poetis, ita in solutae orationis scri- 
ptoribus, atque in historicis praesertim, sequioris aetalis 
vestigia deprehendimus, decrescente in dies cogilandi 

(1) Exstant metamorphosegn , sive asini aurei libri xl. — 
Apoiogia, sive de magia iiber. — Floridorum libri iv. — De 
deo Socratis. — De dogmale Plaionis libri lU. — De mundo 
liber singularis. — Fragmenta. 

(2) V. Le Beau, Sur l'dne d"or d'Apulie {M4m. de VAcad, 
des Inscr., tom. xxxiv, p. 48). 

(3) V. Baumgarten-Crusius. de Psyche, fabula platonica. 
Misen. 1835, in-4*. 



Digitized by 



Google 



170 HISTORIAE CRITICAE 

scribendique libertate ; si modo lustinum excipiamus, in 
quo elegantioris aevi passim virtules agnoscimus (1). 

Plerique ad Antonini Pii tempora hunc referunt, cuius 
exstant Historiarum Philippicarum libri xxxxiv a Nino 
usque ad Caesarem Augusium (2). Quibus libris lustinus 
graecas et totius orbis historias in epitomen coegit, quas 
per multa diffusas volumina Trogus Pompeius , Theo- 
pompi exemplura secutus, augustea aetate latine perscri- 
pserat. luvat omnino in hanc rem lustinum ipsum audire. 
Ex. hisce Trogi voluminibus, ait ille, per olium, quo in 
urbe versabamur, cognitione quaeque dignissima excerpsi, 
et omissis his, quae nec cognoscendi voluptate iucunda, 
nec exemplo erant necessaria, breve veluti florum cor- 
pusculum feci (3). Unde iam illud coliigitur, quandani 
quasi hBokoyica ex Trogi historiis fuisse a lustino con- 
flatam. Et revera plurimae passim in hac optiraae nar- 
rationes occurrunt copiosae et ornatae, in quibus noster 
non modo sententias, sed et voces ipsas videlur a Trogo 
fuisse mutuatus. MuUa vero fusius ab illo narrata bre- 
viter adeo perstrinxit, ut nexu narrationis tantum ser- 
vato, ad alia progrederetur (4). 

Quum igitur lustinus Trogi dictiones ut plurimum 
retinuerit, etsi non eadem ubique gaudet orationis venu- 
state, aureum tamen augustei saeculi colorem plerumque 
refert, atque omniura huiusce aetatis scriptorum elegan- 
tissimus habetur. Ad haec quum nemo apud veteres 
Romanos, praeter lustinum, totius ferme orbis historiam 
nobis exhibuerit, iure meritoque viri cordaliores hanc 



(1) De lustino Trogi epit. scripsit I. H. St. Rzesinski. Gra- 
cov. 1826, in-8». 

(2) Philippicae appelianti^r luslini bistoriae a potiore 
sui parte, hoc est a rebus macedonicls, quas a libro vil ad 
xxxxl historicus persequilur. 

(3) V. lustini praefat. 

(4) Sunt qui singulorum librorum prologos veteri cuipiam 
grammatico tribuant. Vide in banc rem : Troj[i Pompeii 
nistoriarum pbilipp. prologi emend. ed. G. H. 
Granert. Monaster. 18^, in-8% 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. - CAP. VIII. 171 

epitomen plurimi fecerunl, ad^cuius auctoritatem (1), in 
tanla reliquorum scriptorum iactura, haud raro nobis est 
confugiendum. 

§2. 
Scriptores historiae augustae. 

Plerique historicorum, qui terlio et quarto saeculo 
post Christum natum floruerunt, huc ferme spectasse 
videntur, ut imperalorum vitas posteris proderent ; qui 
idcirco historiae augustae scriptores fuerunt appellati. Ila 
nirairum ferente illorum temporum conditione , ut ad 
principes, qui soli omnia possent in republica se animo 
et cogitatione converterent historici. Sex autem vulgo 
enumerantur huiusmodi scriptores, qui iunctim edi con- 
sueverunt: Aelius Smrtianus (2), Vulcatius Gallicanus (3), 
Trehellius Pollio (i), Flavius Vopiscus (5), Aelius Lam" 
Tpridius (6), et lutius Capitolinus (7). 

(1) De Trogi Pompeii eiusque epitomatoris lustini fontibus 
et auctoritate vide commentationem A. H. L. Heerenu, in 
duas partes t^ibutam, quarum prior continet disquisitionem 
generalem de Trogi opere ; altera disputationem de singulo- 
rum librorum fontibus. Utraque pars legitur in taurinensi 
lustini editione an. mdcccxlviii, in-8*. 

(2) Huius exstant vitae P. Aelii Hadriani, L. Aelii Veri, M. 
Didici luiiani, C. Pescennii Nigri; L. Septimii Severi, M. Au- 
reiii Antonini seu Caracaliae, L. Septimii Getae. 

(8) Huius legrtur etiamnunc vita Avidii Cassii tyranni. 

(4) Supersunt vitae P. Licinii Valeriani senioris , Valerianl 
iunioris, Gallieni, Q. luiii Gaiiieni Salonini, M. Claudii Gothici, 
et XXX tyrannorum. 

(5) Reliquae sunt vitae L. Domitii Aureiiani Aug., M. Claudii 
Taciti Aug., M. Annii Fioriani Aug., M. Aureiii Probi Aug. , 
Firmi, Saturnini, Proculi et Bonosi tyrannorum, Cari, Nume- 
riani et Carini Augg. 

(6) Aelii Lampridii, quem nonnulli arbitrantur, unum eun- 
demque esse atque Aelium Spartianum , exstant vitae Com- 
modi, Antonini; Diodumeni. Elagabali, Alexandri Severi. 

(7) Huius legunlur hodieque vitae T. Antonini Pii, M. Au- 
relii Antonini, L. Veri, P. Heivli Pertinacis, D. Clodii Albini* 



Digitized by 



Google 



172 HISTORIAE CRITICAE 

Hi omnes a veterum elegantia in scribendo discesse- 
runt (1) ; et, si Vopiscum excipias , in notalione tem- 
porum negllgentes, in repetitionibus inepti, et minutiore 
3ura levissima quaedam persecuti, haud raro obscuritate 
laborant. Non parvi tamen faciendi, quod ea litteris man- 
darunt,* quae aliunde frustra peterentur. Huiusmodi sunt 
principum epistolae, senatusconsulta, aliaque id genus 
monumenta, quibus res romanae ab]|Hadriano ad Cari- 
num illustrantur (2). 

§3. 
Sextus Aurelius Victor. 

PauUo aetate posterior, Constantio et luliano impera- 
toribus, floruit in urbe Sextus Aurelius Yictor , natione 
afer. Licet humili loco natus, bonarum artium studiis 
,viam sibi ad honores munivit; et postquam proconsulari 
dignitate ab luliano auctus fuisset, urbis Romae prae- 
fectus et consul fuit anno post Christum natum trecen- 
tesimo, tertio et septuagesimo. Ex eius operibus super- 
sunt: 1° libellus De origine gentis romanae ; 2° De viris 
illustribus urhis Romae (3) ; 3* De Caesaribus ab impera- 
tore Augusto usque adConstantium, Constantini filium (4). 

M- Opelii Macrini, C. lulii Maximiui ps^tris, C. lulii Maximini 
filii, M. Antonii Gordiani patris, M. Antonii Gordiani filii, M., 
Antonii Gordiani nepotis, D. Caelii Balbini, M. Clodii Pupieni 
Maximi. 

(1) Ut caeteros omittam, Trebellius Pollio in vila 
A u r e 1 i , unius ex xxx tyrannis, aperte profitetur, s efidem 
historicam custodire, sed ea, quae ad eloquentiam pertinent, 
nihil curare. Idem in vita Censorini: Da nunc, ait, cuivis 
libellum, non tam diserte quam fideliter scriptum : neque ego 
eloquentiam videor pollicitus esse, sed rem. 

(«) V. Heyne, Censura sex scriptorum hist. aug. in opusculis 
Acad. Gottingae 1803 , in-8°. — G. Mascovii, Opusc. a Put- 
•-liTann; ed. Lips. 1776, in-8'. 

(3) Hunc libellum alii Cornelio Nepoti, alii Svetonio , pars 
stiam Plinio iuniori, aut Tacito, aut Asconio Pediano olim 
adscripserunt. Sed viri elegantiores Aurelio Victori recle vin» 
iicant, ex veterum codicum auctoritate. ? 

(4) Sunt qui nostro etiam tribuant epitomen De Caesaribu^ / ^ 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. -CAP. VMI. 173 

Etsi a quibusdam non spernendae lalinilatis auctor 
dicitur Aurelius Viclor; non pauca tamen in eius libellis 
occurrunt, quae occidentis latinae linguae vitia produnt. 
liegendus igitur non utique propter orationis castitatem 
^t nilorem, sed propter veritatis studium et rerum no- 
titiam, quam ipse ex vetustioribus libris depromsit, qui 
nunc desiderantur. 

§4. 

Eutropius, 

Quo genere, quave gente ortus sit Eutropius ambigitur; 
alii enim alibi natum ferunt. Hoc tamen inter omnes 
constare video, fuisse primum Gonstantino Magno ab 
epistolis, deinde una cum imperatore luliano adversus 
Persas pugnasse (1). 

Scripsit iussu Valentis Augusti Breviarium Mstoriat 
romanae , decem libris distinctum, quo res romanas ab 
urbe condita ad Valentis imperium ita est persecutus , 
•it servato temporum ordine^ quae in pace aut in bello 
potissimum eminerent, quam fieri potuit brevissime et 
fideliter coUigeret. Hoc autem nomine permagni habitus 
est noster ; et graece, italice, gallice, germanice, hispa- 
nice et britannice redditus, vel ab antiquissimis tempo- 
ribus in manibus hominum multum fuit. Sed qua bre- 
vitate praesertim commendatur Eutropius, haecreadem 
illi adeo nocere visa est, ut multorum interpolationibus 
foedaretur (2). Illius stilus facilis est, perspicuus, aper- 

ab imperalore Augusto ad excessum Theodosii, Sed criticl 
confirmant, hanc ad alium scriptorem pertinere incertae aetatis, 
et fortasse adAurelium Victorem, quem cognomeiUo 
m i n r e m appeliant. 

(1) TzscHucKE, Diss. de vita et script. Eutropii in edit. Eu- 
trop. 

{2) Praecipui Eutropii interpolatores vulgo feruntur Paulus, 
Warnefridi filius, et Landulphus Sagax, quorum opera prae- 
sertim exstitit Histotiamiscella. 



Digitized by 



Google 



174 HISTORIAE CRITICAK 

tus, qualis videlicet historiae epitomen decet ; haud ine- 
legantem etiam dixeris, si verborum sordes eluanlur , 
deteriorem aetatem redolentes. 



§5. 
Sextus Rufus. 

Eutropii aequalis Sextus Rufus , Breviarium et ipse 
composuit hUtoriae romanae , imperatori Valentiniano 
inscriptum, in quo cursim et properanlius fortasse quam 
par sit, res romanae narrantur usque ad obitum impe- 
ratoris loviani. Alia quoque sub Rufi nomine fertur 
opella De regionibus urhis Romae^ ubi omnia tam publica, 
quam privata aedificia brevissime describuntur. Verum 
si qua hisce libellis hislorico nostro parta est laus, ea 
sane ex ipso argumento, non ex orationis elegantia est 
repetenda (1). 

|6. 

Lucius Ampelius, 

Ab Eutropio et Rufo, qui res romanas in epitomen 
cOegeftint, haud seiungendus est Lucius Ampelius, quem 
plerique ad sequiorem hanc latini sermonis aetalem re- 
ferunt (2). Hic Librum memorialem exaravit, Macrino suo 
inscriptum, in quo, stilo usus nudo et simplici, breviter 
adeo res perstrinxit, quae in toto orbe essent memora- 
biles, praesertim vero quae ad historiam , ad astrono- 
miam et geographiam pertinerent. 



(1) V. TzscHccRE et MuNNiCH in edlt. Sex. Ruf. 

(2) Saxe, Onomast., I, 430. — Tzschugke, Dissert. de Am« 
pello in editiooe ampeliana. 



Digitized by 



Google 



UB. IV. - CAP. vni. 175 

§ 7. 
Ammianus Marcellinus. 



Aliquaato maiorem celeibritatem, quam aequales sui, 
adeptus est Ammianus Marcelliuus, qui sub Constantio et 

Eroximis imperatoribus vixit usque ad Theodosium. De 
uius patria et parentibus alii alia protulerunt (1). Ple- 
rique vero opinantur, Antiociiiae haud ighobili genere 
ortum, prima aetate litteris atque armis operam dedisse. 
Utrum christianam sapientiam sit secutus necne , multi 
dubitant (2). Sed hoc nihil ad nos. lUud est huiusce 
scriptionis notare, Ammianum Marciellinum post maxi- 
mos belli labores, quinquagesimo ferme aetatis anno , 
Theodosio imperante, ad scribendam historiam se contu- 
lisse, qua res gestas o principatu Gaesaris Nervae ad Ya" 
lentis interitum narravit libris xxxl, quorum tredecim 
priores interciderunt (3). 

Quum noster, luliano imperatore, bello persico stipen- 
dia faceret, nobiliores Orientis atque Occidentis provin- 
cias pervagatus, multa inde arripuit, quae probe cognita 
historiae suae fideliter mandaret. Neque solum in exter- 
nis bellis describendis diligenter est versatus, sed res 
etiam urbanas et domesticas sine partium studio notavit, 
et principum virorum ingenia et mores depinxit. Quare 
si historicam fidem in Marcellino spectemus, nae ille 
vehementer laudandus. At verba latinis auribus inaudita, 
graecanicae quaedam atque horridae dicUones, longior 

(1) Ex libro xxiil , cap. 4, g 10, patet apertisslme, Ammia- 
num fuisse graeco genere natum. Ait enim : « MacUina scri- 
ptoribus hisloricis nota, quam helepolim Graeci cogno- 
m i n a m u s. » Idem conflrraatur ex cap. 6, § 20 Jibr , quem 
modo memoravi, ubi haec 4eguntur : « Transire enlm oi x^ahevf 
dicimus Graeci. » Cf. Chiffelet, I>e Amm. Marcellini vita et 
libris. Lovan 162f7. 

(2) A. BiTKi, De Amm. Marc. Comm. RdsseliSil. 

(3) In illis etiam libris, qui hodieque exstant, multi fassim 
l oci occurrunt hianies aut interpoiati. 



Digitized by 



Google 



476 HISTORIAE CRITICAK 

interdum et perturbata rerum expositio, orationis per- 
spicuitati maxime officiunt , et castrensem ac graecum 
hominem faciie produnt (i'^. 

8». 

Sulpicius Severus et Paullus Orosius. 

Historicorum huius aetatis, qui quidem in aliquo sint 
numero, ordinem claudunt Sulpicius Severus et Paullus 
Orosius, quorum uterque doctrinam christianam profes- 
sus, in eodem argumento elaboravit. Prior nempe, na- 
tione galius, scripsit Historiae sacrae libros ll ao orbe con" 
dito ad annum christianum ferme quadringentesimum (2) ; 
alter vero lusitanus vel hispanus, Historiarum libros vil 
ah orhe condito ad annum christianum ccccxvil (3). 

Quum Suipicius in Sallustii lectione piurimum fuissel. 
eius colorem quodammodo refert in historia (4), cui ple- 
rique maximam fidem adiungunt. Haec sane, etsi vitiis 
non caret, haud ineleganti tamen stilo est conscripta. 
Quare si illam commendavero prae quibusdam recentio- 
rihus libellis (5), quos audio puens nostris proponi , 
latinae iinguae studiosis, omnes miihi faciie assensuros 
confido. 



(1) Heyne, Censura ingenii et historiar. Amm. Marc. Gottin^. 
180« (Opusc. Acad., vl, p. 35). 

(«} Exstant praeterea Sulpicii Severi dialogi iil De miraculis 
B. Martini — Epistola ad Desiderium — ad Eusebium presby- 
terum — ad Aureliura diaconum — ad Bassulam socrum — 
De vita B. Martini, turonensis episcopi. 

(3) Scripsit etiam Apologeticon de arbitrii libertate, et Cora- 
monitorium ad Augustinum. 

(4y In sulpiciana nistoria, quam animadversionibus auctara, 
Augustae Taurinorum emittendam curavi ex ofHcina regia an. 
MDCCCL, iocos saiiustianos, ad quos noster scrlbendo videtur 
respexisse, ut mea memoria erat, diligenter nolavi. 

(5) Spectant haec verba ad opeliam, iatinae grammaticae 
alumnis publice propositam, quae inscribitur : Seiecta 
christianorum scriptorum. Vah ! apage a nobis U« 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. - CAP. IX. i77 

Ad Sulpicii praes^ntiam non accedil Orosius , quem 
nonnuUi famquam credulum carpunt. Eius stilus ncc 
plane incultus, neque omnino lalini sermonis venustali 
repugnans (i). 

§9. 
Notilia dignitatum utriusque imperii. 

Postquam dictum est de historicis, a quibus deterior 
haec Romanorum aetas iilustratur, haud absurdum vi- 
detur librum memorare, ab incerto auctore paullo post 
Theodosii tempora conflatum , qui inscribitur : Notitia 
dignitatum utriusque imperii (2). In hoc dignitates tam 
civiles quam miiitares , et provinciae romani imperii 
continentur. Hiric a^x^^ioXoyoi antiquitatis noiitiam, phi- 
lologi autem nomina petenl, quibus commode et latine 
efferantur magistratus et munera, quae recentior aetas 
in rerum publicarum rationem induxit. 

CAPVT IX. 

DE ELOQVENTIA. 

Quae adhuc exstant corrupti huius aevi opera oraloria 
eloquentiae occasum apertissime testantur. Quin et ora- 
toria facultas apud Romanos penitus detecisse dicenda 

bellum huiuscemodi, qui germana barbarie adolescentulos 
nostros infuscat. quorum aures permagni referret nitidis di- 
ctionibus adsuescere. 

. (1) G. F. H. Beck, Dis. de Orosii fontib. et auctoritate. Gotb. 
1831, in-8'. — Th. De Morner, De Orosii Vita, eiusque histor. 
libris VII. Berolin. 1844, in-8\ 

{%) Hanc opellam commentariis illustravit saeculo xvl Guido 
Pancirolus, regiensis (Notitia dignitatum utriusque imperii 
cum commentariis. Venetiis 1593 , in-fol.) : nuperrime vero 
animadversionibus auxit. Ed. BdcxiNG. Bonn. 1839-40, in-8* — 

is 



Digitized by V^OCfclC 



178 HISTORIAE CRITICAE 

esset, nisi aetatem tulissent M. Cornelii Frontonis (1) 
orationes, L. Aurelii Symmachi orationum fragmenta (2), 
et panegyricae quaedam orationes , quarum auclores 
feruntur Glaudius Mamertinus (3), Eumenius, NazariuSy 
Porphyrius, Optalianus, D. Magnus Ausonius, Latinus Pa- 
catus Drepanius (4). Harum argumenta sunt de laudibus 
imperatorum ob collata praesertim in Galliae civitates 
beneficia. Si autem monumenta quaedam excipiamus , 
quibus illorum temporum historia iuvatur, vix quidquam 
in huiusmodi orationibus occurrit , quod cordatioribus 
probetur; qui e contrario barbaras dictiones, turaidas 



Cum hac N o t i t i a recte quis comparaverit librum, qui apurf 
Subalpinos prodiit saeculo superiore, cum hoc titulo: Galli, 
Cariche del Piemonte, 

(1) M. Corn. Fronto, natione afer, eloquentiae laude Romae 
floruit, Hadriano imperatore. 

(2) Frontonis orationes cum epistolis, et, Q. Aurelii Sym- 
machi orationum fragmenta in lucem primus evocavit ex codd. 
palimps. Biblioth. Ambros. et Vatic. Angelus xMaius, vir cl. 
(M. Cornelii Frontonis opera cum commentarid et notis A. 
Mai. Romae 1823, in-8'. — Q. Aurelii Symmachi octo oratio- 
num ineditarum partes invenit, notisque declaravit A. Mai. 
Romae 1823). — Exstant etiam Symmachi epistolarum libri x. 
Caeterura etsi Frontonis et Symmachi opera iaudantur tum 
ob civilem quandam prudenliam, quae in ipsis elucet], tum 
vero ob antiquitatis notitiam; ad stilum quod attinet, a sae- 
culi vitiis non recedunt. Neque sententiae A. Maii subscripse- 
rim, qui in praedicanda horum eloquentia et dictione nimius 
fortasse fuit. Vide in hanc rem Chr. Heynii Censura ingenii 
et morum Q. Aurelii Symmachi, cum memorabilibus ex eius 
epistolarum libris. Gottingae 1801. Eichstaedt, M. Corn. Fron- 
tonis operum nuper in iucem protractorum notitia et speci- 
men. lenae 1816. Item programma, in quo acroases notantur, 
quas idem Eichstaedt habuit in academia iennensi per aesta- 
tem anni 1816. — Villemain, De Symmaque et de St Ambroise, 
Paris 1849. 

(3) Plerique duos Mamertinos raeraorant, orationum pane- * 
gyricarum scriptores; quorum alterum s e n i o r e m, alterom 
vero i u n i r e m appellare consueverunt. 

(4) In editione panegyricorum veterum, quae prodiit Venetiis 
anno superioris saeculi deeimonono, praeter orationes illorum, 
quorilm nomlna hic hahes, nomnullae leguntur incerti auctoris, 
quas tamen alii aliis tribuunt. 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. - CAP. X. 179 

atque involutas sententias, postremo humilem et turpis- 
simam adsentationem in iisdem repudiant. 

Nec maiorem fortasse laudem merentur nonnulli, qui 
rhetoricis commentariis, graeco fonte ut plurimum deri- 
vatis, studiosos adolescentes eloquentiae praeceptis im- 
buerent. In his memorantur in primis Aquila Roimmis, 
cuius exstat libeilus De figuris sentenliarum et elocutionis, 
e graeco opusculo Alexandri Numenii excerptus ; [ulius 
Rufinianus, qui Aquilae opellam, quam modo memoravi, 
dicitur absolvisse ; Curius Fortunatianus, cuius leguntur 
etiamnunc Artis rhetoricae libri iil; postremo Marius 
. Victoryaus, qui praeter alia nonnuila scripsit Exposilio- 
nem in I et il librum Rhetoricormn Ciceronis, Hi omnes 
tertio aut quarto saeculo christiano vixerunt, eorumque 
opera simul evulgavit Claudius Capperonius anno supe- 
rioris saeculi sexto et quinquagesimo (1). 

CAPVT X. 

DE PHILOSOPHIA. 

L. Apuleius et Chalcidius. 

Nullos profecto peius mereri de omnibus morlalibus 
iudico, quam qui phiiosophiam, veluti aliquod artificium 
venale didicerunt, qui aliter vivunt , quam vivendum 
esse praecipiunt. Exempla enim se ipsos inutilis disci- 
plinae circumferunt, nulli non vitio quod insequuntur 
obnoxii. Haec verba, quibus Seneca (2) Lucilium suum 
docebat quinam philosophi sint audiendi , germanam 

(1) Anliqui rhetores latini. Argentorali 1756, in-4*. Cum ad- 
notationibus Rubnkenii edidit et locupletavit Car. II Frotsclier 
Lipsiae 1831, in-8\ 

(«) Ep., cviil, 36. 



Digitized by V^OQtflC 



i^(> HISTORIAE CRITICAE 

philosophorum huiusce aetatis imaginem nobis exhibent; 
quorum maximus provenlus exstilil M. Anfonino impe- 
rante, ut principis gratiam captarent, qui stoicorum 
doctrinae addictus philosophi cognomento fuit donatus (1). 
At huiusmodi nebulonum, qui sanctissimae disciplinae 
nomen ementirentur, nulla monumenta Jitteris sunt pro- 
dita. Quare unus Apuleius fuit, qui hac tempestate phi- 
losophi dignitatem tueretur, illam doctrinam professus, 
(juam Ammonius alexandrinus primum apud Graecos 
invexit, quaeque philosophia alexandrina, seu neoplatonica 
fuit appellata, propterea quod Alexandriae. orta, Platonis 
placita cum recentiorum superstitionibus coniungeret (^). 
Huius doctrinae specimen dedit Apuleius in operibus suis 
De deo SocraUs ; De dogmale Platonis libri iil ; De mundo 
liber singularis, ea usus scribendi ratione , quam alibi 
notavimus, quum sermo esset de fabulis milesiis (3). 

Apuleio comes accedit Chalcidius^ qui quarto saeculo 
christiano partem priorem Timaei Plafonici latine est 
interpretatus, et commentariis illustravit. 



§2. 
(Christianae sapientiae scriptores, 

A.d philosophorum familiam pertinent etiam christianae 
sapientiae scriptores, praestantissimis ingeniis ceiebrali; 
inter quos eminent Q. Septimius Florens Tertulliams, 
'ArnohiuSy M. Minucius Felix, L. Cq^cilius Laclantius Fir- 
mianus, Thascius Caecilius Cyprianus, Sophronius Eusehius 
Hieronymus, S. Amhrosius, S. Aurelius Augustinus, Sal- 

(1) Adeo studiis phiiosophiae fuit deditus M. Antoninus, ut 
^adscitus iam in imperatoriam dignitatem, tamen ad domain 
Apollonii, discendi causa, veniret. Iul. Capit. in vita M. Auto- 
;nmi philosophi. 

. (2) V. HiLDEBRAND, Comment. de vita et script. Apuleii in 
Prolegom., edit. apuleianae. 

(3) Lib. IV, cap 7. 



Digitized by 



Google 



LIB. IV. - CAP. X. f8i 

vianus, Anicius Manlius Torquatus Severinus Boethius et 
Magnus Aurelius Cassiodorus, Sed quum huiusmodi ho- 
mines Deo devoti, animum divinis cogitationibus lantum- 
modo exercerent, et toti essent in propaganda Christi 
doclrina , poenitendam sibi temporis iacturam facere 
videbantur, quod in stilo exercendo insumsissent. Qua- 
propter venustae el concinnae orationis securi , barb^- 
rum atque horridum scribendi genus plerumque usur- 
parunt (1). 

Quae tamen ita noiim inteliigi, quasi omnem omnino 
dignitatem rerum divinarum scriptoribus detrahendam 
putem. Namque praeterquamquod plerique omnes nativo 
mterdum candore nilent, et singulari quadam suavitate, 

(i) Neque id mirum. Ipsi enim conceptissimis verbis pro- 
fessi sunt, velle se expolitionem sermonis atque artis gram- 
maticae leges negligere. Ne quis autem forte arbitretur, haec 
a nobis temere de latinis chrislianae sapientiae scriptoribus 
alfirmari , iuvabit ipsos , hac de re loquentes audire. Augu- 
STiNus conlra Crescen., il, 1: « Quanto mmus nos laborare 
deberiius De regulis derivaLciorum nominum, 
quando sive hoc sive illud dicaraus, intelligitur sine ambigui- 
tatd quod dicitur ; quorum non in expolitione sermo- 
nis, sed in demonstratione veritatis est maior intentio. > 
HiERONYMus, Epist., Lil ad Pammach. : « Ecclesiastica inter- 
pretaliO, etiamsi habet eloquii venustatem, dissimu- 
lare eam d e b e t e t fugere. Id. : « Unde et leporem artis rhe- 
toricae contemnen tes , etpuerilis el plausibilis eio- 
qui i venustatem, ad sanctarum scripturarum gravilatem 
confugimus. » Gregorius M., Epist. ad Leandr., v, 49: « Unde '• 
ct ipsam loquendi artem, quam magisterja disciplinae 
exterioris insinuant, servare despexi. Nam sicul huius 

?uoque epistolae tenor enuntiat, non metacismi collisionem 
ugio, nonbarbar ismi confusionem devito; situs 
motusque et praepositionum casus servare 
contemno; quia indignum vehementer existimo, ut verba 
coeieslis oraculi resLringam sub reguiis Donati. » Cyprianus , 
Praefat, ad vit. Caesarii Arelat. : « A lectoribus petimus, ut si 
casu aliquo simplicitas eloquii nostri ad eruditorum aures 
adducatur, non arguant, quod stilus no.ster videtur 
artis grammaticae leges negiigere > Quae quum 
ita sint, nihil sane illorum verba moramur, qui in romani» 
litteris plane hospites, ei latinae rationis ignari, noslrae sea- 
tentiae perridicule adversantur. 



Digitized by 






Gd^gl 



i82 HISTORIAE CRITlCAE 

et iucunda, pene dixerim , moestitia legentium aniraos 
perfundunt, non negaverim, et Minucium Felicem haud 
sane ineieganti dictione usum fuisse, et Laclaniium tul- 
liani stiii virtutes tam feliciter esse consecutum , ut 
christianus Cicero merito sit appellatus (i). 

Sed haec levioris sane momenti. Multo autem graviora 
illa sunt, quae interiores illorum operum partes spectant, 
ob quas caeteris praestant christiani nominis scriptores. 
lam primum omnium constat post L. A. Senecam, ne- 
minem apud Latinos floruisse, qui multiplicis doctrinae 
varietate sit cum Ambrosio, cum Hieronymo atque Au- 
gustino comparandus ; ad scientiam vero quod attinet 
rerum expetendarum et fugiendarum , quam (j)povyj(7/v 
Graeci vocant, itemque ad animi excelsitatem et magni- 
tudinem, quae humana omnia despiciat, et infra se po- 
sita arbitrelur , Platonem ipsum, TuUium et Tacitum 
longe illis cessisse. 

Praetermitto singularem eloquendi vim, quae non in con- 
cionibus tantum, quas intemplishaberentad popuium, sed 
in lucubrationibus passim elucet , quibus chrislianam 
doctrinam ab adversariorum telis acerrime tuerentur. Sed 
egregium aliud superest ipsorum in litteras promeritufti. 
Etiamsi in scribendo a romani sermonis castitate aber- 
raverint, re tamen bene perpensa, lilterarum latinarum 
sospitatores quodammodo sunt dicendi. Nimirum, se- 
quiore illa aetate, in profanis scriptoribus nuUi iam alii 
numerabantur, nisi garruli quidam declamatores atque 
inanes sophistae. Christiana solum doctrina oratores et 
phiiosophos enutrierat, unde novus sapientiae rivulus , 
quasi incorruptus quidam succus et sanguis, in latinas 
litteras influxit. Quumque Christianorum studio et cura 
latina lingua in religionis mysteria, sacrificia et caeri- 
monias pervaserit, factum est , ut, eliamsi labentibus 
annis, populi sermone usurpari sit desita , religionis 
discendae gratia.homines ad libros adirent , atque hac 



U) Y. HiERON., Ep., Lviil, n. 10. 



fc. ', . DigitizedbyV^OOglC 



UB. IV. -CAF./' ^ 183 

potissimum de causa ad hanc m^e aetatem propagata 
floreret (1). 

Caeterum prae christianis sci^iptoribus, quos supra me- 
moravi, lalini sermonis elegantia nomen suum posteri- 
tati propagavit Bo^thius, qui Romae nalus ex antiquis- 
sima familia , anno christiano cgcglv , adolescentiam 
Athehis, liberalioribus disciplinis intentus, transegit. Fio- 
rente iuventa, ob excellens ingenium et singularem do- 
ctrinam regi Theodorico mirifice dilectus, ad praecipua 
reipublicae munera fuit admotus. Sed tertio iam consu- 
latu perfunctus, improborum invidiam non effugit. Qua- 
propter, causa indicta, proditionis damnatus, Ticinum in 
carcerem fuit deductus , ac tandem annos natus unum 
ct septuaginta, Theodorici iussu, securi percussus (2). 

Multa supersunt Boethii opera de re theologica et phi- 
losophica. Sed eruditione, sapientia et stili candore prae 
caeteris celebrantur De consolatione philosopMae libri v, 
quos partim prosa, partim poetica oratione, carcere de- 
trusus conscripsit, ut animi sui aegritudinem quodam- 
modq leniret (3). 

CAPVT XI. 

DE SCRIPTORIBVS RERVM NATVRALIVM 
ET MATHEMATICM^VM. 

Non modo orationis elegantia longe infra superiorum 
laudem substiterunt huiusce aetatis scriptores, sed ea 

(1) Hac de re fusius dixi in oratione De latinischri- 
slianaesapientiae scriptoribus, habita studiis 
rite auspicandis in auditoriomaximo Archigyainasii Taurin., iil 
non. novembr. aa mdccclv , eodemque anf^o evulgata ab R. 
oflScina taurinensi. Cf, Willemain, Tableau de Veloquence chre- 
tienne au quatrilme sihle. 'Paris 1849. — Storia elementare 
e critica della letteratura sacra di Lefranc, volaarizzata da 
B, Cerettu Milano 1856, in-S\ 

(2) G. F. ftERGSTBDT, Dc vita et script. &o^thil Diss. Upsal 
1842. in*8". 

(3) Grubbc, circa libros Bo6thii de Consolat. observationes. 
Upsal 1836, in-4\ 



Digitized by 



Google 



i84 mSTORIAE CRITICAE 

quoque ingenii yi, quae in rerum causas inquiril , et 
diuturna observatione disciplinarum fmes proferre con- 
suevit. Quapropter maxima illorum pars, qui hac tem- 
pestate in studio sunt versali rerum naturalium et ma- 
thematicarum, ad veteres ita respexerunt, ut orania ferme 
ab iis compilasse dicendi sint, praeter dictionem,q uam 
plerique incultam et barbarie inquinatam praeseferunt. 
Et prior quidem C. lulius Solinus, cuius aetaleiA confe- 
runt ad annum christianum ccxviil, Polyhistorem, , seu 
Collectanea sua rerum memorahilium derivavit ei Plinii 
historia natiirali. Inde etiam fluxerunt Ubri v Dereme- 
dica, qui Plinio Valeriano tribuuntur, et Q. Sereni Sam- 
moniei Carmende variis morhorum curationibus, Ex graecis 
scriptoribus libros suos (1) expressit Coelius Aurelianus 
medicus, Methodicorum (2) sectae addictus ; graeco pa- 
riter fonte manasse dicuntur Puhlii Vegetii Renatt de 
mulomedicina seu arte veterinaria libri iv. Quae habet Cn, 
Marcellus, cognomento Empiricus, in Ubro De medicami-' 
nibv^ ompiricis, physicis et rationalihus, orania ferrae Scri- 
boi io L-jrgo sunt tribuenda ; passim vero ex rauUis, qui 
aetate illum antecedunt , hausit Theodorus priscianus 
libros IV Rerum medicarum et librum De diaeia, seu De 
rehus soluhilihus. Neque aliter sentiendum de Palladio 
Rutilio Tauro Aemiliano, qui in libris suis De re rustico (3) 
ColumeUae praesertim vesligia persequitur. In p\er\sque 
editionibus, aiiis rei rusticae scriptoribus comes plerum- 
que adiungitur Palladius ob stilum simpUcem nec plane 



(1) Celerum sive acutarum passionum lib. iil ; Tardarum 
sive chronicarum passionum lib. v. 

(2) Triplex fuit apud veteres medicorum genus, Dogma- 
t i c r u m seu Ralionalium, Empirieorum et Me- 
thod.icorum. de quibus vide Celsum in praefat. Themison 
Laodicenus Methodicorum sectam inslituisse dicitur, quae In 
tres deinde familias abiit, Pneumaticoruiii videlicet , 
Episyntheticorum, Eclecticorum. — Cf. C. G. 
KiiHN, De Caelio Aureliano inter methodicos medicos haud 
ignobili. Lips. 1816, in-4*. 

(3) Tredecim enumerantur, quibus accedit liber elegiaco car- 
mine exaratus, De insitione. 



Digitized by 



Google 



LIB. iV. -CAP. XI. 185 

invenustum. Eius tamen aetatem ad Arcadii et llonorii 
tempora pertinere arbi^rantur critici elegantiores. 

A §criptoribus, de quibus modo dictuni est , recessil 
Coelim Apicius, cuius nomine feruntur De re coquimria, 
seu De obsoniis et condimenlis libri x. Siquidem arlis suae 
praecepta non aliunde quam ex penu suo videtur deprora- 
sisse. ount qui putent (i) , hisce libris ex argumenlo 
potius, quam ex auctore nomen factum fuisse. Sed quid- 
quid demum hac de re sentiendum sit, eius stilus rudis 
et b^rbarus deterioris aevi scriptorem prodit. 

Restant rerum mathematicarum scriplores, de quibos 
antequam pauca dico, animadvertendum est, maiheseoe 
nomine hac aetate astrologiam quoque fuisse donatam , 
quae videlicel ex astris futura praedicere profitebatur. 
Sic Mius Firmicus Maternus in matheseos libris, qui oclo 
enumerantur, de vi tanlum disseril, quam astra in mor- 
talium vitam et fortunam exercerent. Caeterum ad wia- 
thesin pertinet gromalica (2) discipiina, de qua comm^n- 
tarios scripserunt Siculus Flaccus, Aggenus Urhicus, H^ 
ginus gromaticus aliique. Item scientia rei militaris, quaaa 
Modestus et Flavius Vegetius Renatus (3) iliustrarunt; iHe 
quidem edito libro De vocahulis rei militaris ; hic autem 
conscriptis libris v De re militari ad Valenlinianum II 



(1) Vossius, Inst., orat. xil, sect. It. — Fabric, Bibliotb. 
lat., il, 25. — Saxius, Onomast, I. — Et revera, quum tres 
Romae olim fuerint A p i c i i , gulae studio notissirai, quorum 
primus ad Caesaris, alter ad Tiberii, tertius vero ad T raiani 
aetalem pertinet, videtur auclor opu3 suum Apic ii nomint 
inscripsisse, quod de rebus ageret ad gulam perlinentibus. •— 
De Apicio, V. Plin., H. N., ix, 17; x, 48. — Senec. , ConsoL 
ad Helviam matrem ; Ep. ad Lucil., xcv. — Iuvenal., Sat. iv, 

St3 ; Xl, 3. 

(2) Quae videlicet agrorum et castrorum mensuram docet i 
graeco yyQfjLx quod instrumentum signiQcat agri mensoris , 
quo viae flexae ad lineam diriguntur. Recentiores yeu^iauLOLj 
appellant. V. Boching, Instilul., pp. 46, 325. — Rei agraria* 
scriplores legesque variae cura W. Goesii. Amslelod. 1674, in-4*. 

(3) Non confundendus cum Publio Vegetio Renato, 
de quo supra memoravimus in scriptoribus rerum naturalium. 



Digitized by 



Google 



186 HISTORIAE CRITIGAE 

quos, ul ipse testatur (1) , ex commenlariis Catonis , 
Fronlini, Paterni , atque ex constitutioiiibus Augusti , 
Traiani, Hadriani polissimum depromsit. Erudita sane est 
haec Vegetii commentatio, antiquitatis studiosis perquam 
utilis, neque horrida dictione omnino improbanda. 

Postremo ad mathematicas disciplinas proxime accedit 
ye(x>ypoc<pla, cuius perpauca exstanl monumenta ad hanc 
aetatem pertinentia (2). In his enumerantur Itineraria 

Suaedam perscripta (3), Aethici Istri Cosrnographia, Vihii 
equestris libellus De fluminihus, fontihus, lacubus, nemo- 
ribitSy paludibus, montibus^ gentibus, quorum apud poetas 
mentio fit, aliaque nonnuUa, quae cum Pomponio Mela 
edi consueverunt. 

CAPVT XII.' 

DE IVRISPRVDENTIA. 

Senescente hac aetate, nullius fortasse disciplinae im- 
pensius quam iuris studio dediti fuerunt Romani. Quod 
quidem Hadriani opera praesertim factum est, quo impe- 
ranle, romana iurisprudentia novum quasi vultum induit, 
et iurisconsulti tot honorum insignibus fuerunt honestati, 
ut nihil iis ad dignitatem deesse videretur. Prae caeteris 
autem gratia et auctoritate apud Hadrianum valebant 
lulius Gelsus, Neraiius Priscus et Salvius lulianus , qui 

(1) Lib. I, cap. 8. 

(2) V. ScHiRLiTS, Comm., qua ostenditur , veteres Romanos 
de proferendis antiquae geographiae finibus optime es$e me- 
ritos. Wetzlar 1844, in-4'. 

(3) Duplicis generis f uerunt apud Romanos Itineraria. 
Nimirum p^. rscripta, in quibus loca, eorumque distantiae 
adnotabantur, cuiusmodi est Itinerarium Antonini et 
Hierosolymitanura; picta, qUae. ipsa loca orbis re- 
praesentarent, uti TabulaPeutingeriana. Nos dicimus 
carte topografiche. De veteribus Romanorum ilinerariis vide 
disputationem P. Wessellingii, editam Amstelodami an. 1735. 
— Cf. Tab. itin. Peuting. denuo coll. emend. et nova C. Man- 
nertii introducl. instructa studio et opera Acad. lit. reg. Mo- 
nacens. Lips. 1824, in-fol. 



Digitized by 



Google 



LiB. IV. - CAP. xm. 187 

sabinianae scholae famam unus omnium tuebatur. Hic, 
imperatoris iussu, veterum praetorum edicta collegit , 
nova condidit, ex quibus exstitit illud corpus iuris ro- 
inani, quod Ediclum perpetuum fuit appellalum (1). Mox 
Antonini Pii et sequentium imperalorum aetate plurimi 
etiam iurisconsulti provenerunt, inter quos eminent L, 
Volusius Moecianus , Titus CaiuSy Sextus Pomponius, Q, 
Cervidius Scaevola, Aemilianus PapinianuSy Domitius Ulpia-- 
nusj lulius PaulluSy Herennius Modestinus. Horum responsa 
passim in Pandectis occurrunt, eo stilo conscripta, qui 
aureum latini sermonis candorem plerumque reddit. Quod 
quidem nemini mirum videbitur, consideranti iuriscon- 
sultorum mores et ingenium, qui antiquissimar.um legum 
•jarmen et concepta verba mordicus tenere consueverunt. 
Postquam vero ConstantinuS Magnus .respondendi iuris 
facultatem prudentibu» ademit, et soli principi ius leges 
interpretandi esse voluit, romanae iurisprudentJaQ ora- 
cula obmutuerunt. Ex eo tempore imperatorum consli- 
tutiones pro .iegibus habitae. Hinc Codex Gregorianus , 
Hermogenianus, Theodosianus (2), lustinianeus, ad quorum 
normam ius ei populo redderetur, ad quem unum, stante 
republica, ius legum condendarum perlinebat (3). 

CAPVT XHL 

DE GRAMMATICA. 

Aulus Gellius, — Censorinus, — Aurelius Maorohius. — 
Martianus Mineus Felix Capella, aliique rei gramma' 
ticae scriptores, 

Nec sua etiam dignitas hoc tempore grammaticis de- 
fuit, quos imperatores immunitate aliisque beneficiis pas- 

(1) V. EuTROP., viil, 17. ~ A. G. S. Francke, De ediclo Prae- 
tor. urb. praesertim perpetuo. Kil. 1830, in-4°. — E. A. Biener, 
De Salvli luliani meritis de edicto Praetoris rite aestimandis. 
Lips. 1809, in-4*. 

(2) De Crassier, Diss. de confectione Cod. Theodosiani. 
Leodii 1825,. in-4°. 

l3) V. Bach, Hisl. iurisprud. rom. 



Digitized by V^OOQIC 



188 HISTORIAE CRITICAE 

sim ornardnt. Hoc enim plerumque fieri videmus , ut . 

inclinatis iam litteris atque in deterius vergentibus , ii 

prae eaeteris in honore habeantur, qui relicto rerum 

pondere ac nitore, in trad^ndis praeceptis , in perpen- 

dendis syllabis, in quodam inani circa voces studio , in 

frigida demum et morosa eruditione consenescunt. Unde 

tamen factum est', ut grammatici, quorum est linguas 

sartas tectas servare , latinum sermonem a barbarie , 

quantum fieri poterat, vindicarent. Inler illos autem lau- 

dandus praesertim Aulus Gellius, quem Vossius (1) ad 

imperatoris Hadriani aetatem refert, plerique vero sub 

Antoiiino Pio maxime floruisse contendunt. Hic Romae 

ortus, atque Athenis litteris eruditus , grammaticorum 

et philologorum aetatis suae princ^ps habitus est. Ex- 

stant illius Noctes. Attieae in xx libros distributae, quo- 

rum tamen octavus (2) et initium sexti desideranlur. 

Hoc nortiine Noctium Atticarum opus suum inscripsil 

viellius, projjterea quod longinquis, ut ipse ait (3), per 

hiemem noctibus, in agro 'terrae Atticae hasce commen- 

tationes facere exorsus fuit. Quum aulem multa in his 

philologica, critica, historica, philosophica, aliaque me- 

moratu digna ex innumeris libris graecis et latinis col- 

legisset, ipsis saepe usus veterum scriptorum dictionibus; 

stilus inde ortus est disparilis, purus interdum et con- 

cinnus : in quo tamen aliquot vitia notantur , atque in 

primis insolentes quaedam voces, quae certam sequiorls 

aetatis notam referuiit. Hoc igitur nomine Gellii lucu- 

brationes praesertim sunt laudandae, quod in his anti- 

quitatis thesaurus veluti delilescit. 

Multum quoque ad antiquitatis historiam confert libel- 
lus Censorini grammatici De die natali, seu De humani 
originey satis nitido stilo conscriptus. Veterum philoso- 
phiam et philologiam illustrant Aurelii Macrohii Com- 
mentariorum libri il in Somnium Scipionis, e tulliano opere 

(1) De hist. lat., I, 19. 

(2) Oclavus hic iiber xv capitlbus continebatur, quorum ar 
gumenta solum ad nos perveneruiU. 

'3} Lib. XX, cap. li. 



Digitized by 



Google 



LiB. IV. - a\p. xiu. 189 

decerplum de republica, Satumaliorum libri Til, el libel- 
lus De differentiis et societatihus graeci latinique verbi; nec 
praetermittendus Martiantis Mineus Felix Capella, cuius le- 
gitur Satyricon, novem libris constans, parlim solula, par- 
tim numeris adstricta oratione. £x his duo priores fabu- 
lam narrant Nuptiarum Philologiae et Mei^cuni; reliqui 
septem laudes continent grammaticae, diaiecticae, rheto- 
ricae, geomelriae, arithmelicae, astronomiae et musicae. 

In re autem grammalica praesertim elaborarunt, prae- 
ler Frontonem, de quo supra diximus(l), Marius Victo^ 
rinusy Aelius Donaius, Aelius Augustinus, Flavius Caper , 
Sextus Pomponius Festus, Nonius Marcellus , Velius Lon- 
gus, Servius Maurus Honoratus, Flavius Sosipater Charisius, 
Diomedes, Piisdanus, Conseniius aliique , quorum opera 
in unum corpus congesta primum edidit Elias Put- 
schius (2), nuperrime vero Fridericus Lindemannus (3). 

flic satis erit de illuslrioribus huiusce aetaiis scripto- 
ribus perquam brevifer dixisse : omnes enim persequi 
infiniti operis esset, atque ab adolescentum rationibus 
alienum , quorum gratia noster hic omnis labor fuit 
susceptus. Ob hanc potissimum caussam ab illis etiam 
disputationibus abstinui, quibus recentiores in intimam 
litlerarum latinarum rationem fusius inquirunt : eo vel 
maxime quod huiusmodi animadversionihus latissimus 
campus palebit in acroasibus, quibus maiorem huic hi- 
storiae lucem atque amplitudinem accessuram confido. 
Caeterum eloquentiae studiosos vehementer hor(abor, ut 
hanc litterarum latinarum haereditatem, quam a maioribus 
nostris accepimus , diiigentissime tueantur (4) , idque 
saepius animo reputent, Itaios commodis suis perperam 
consuluisse, quotiescumque rerum suarum pertaesiexterna 
et adventicia tantummodo seclarcntur. 

(1) Lib. IV, cap. 9. (J) Hannov., an. hdcv, m-4*. 

(3) Lipsiae, an. mdcccxxxI, vol. 3 in-4*. 

(4) In hanc rem vide sis oralionem De stvdio litterarvm 
LATiNARVM in libro, qui inscribitur: Thomae Valiaurii O- 
rationes habitae in auditorio maximo R. Athenaei 
Taurinensis ab anno m.dccc.xliI ad ann. h. dccc. liI. 
Aug. Taurinorum, ex Offic. Beg. an. if.rccc, liI in-8* 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Goo^le 



_k^vj 



. 191 
nAPEProN 

ALIQVOT MONVMENTORVM 

LATINI SERMONIS VETVSTrORIS 



CARMEN FR4TRVM ARVALIVM. 

. . . Deinde (sacerdotes) in aedem intraverunt, et ollas pre- 
catf sunt, et osteis apertis per clivum iacuerunt; deinde sub- 
sellis marmoreis consederunt, et panes laureatos per publicos 
partiti sunt, ibi omnes lumemulia cum rapinls acceperunt, et 
deas unguentaverunt, et aedes clusa est : omnes foris exie- 
runt: ibi sacerdotes clusi, succincti, libellis acceptis, carmen 
descindentes tripodaverunt in verba haec : « Enos. lases iuvate, 
» enos lases iuvale, enos lases iuvate, neve luaerve marma 
» sins incurrere in pleores, neve luer ve marmar (si) ns incur- 
» rere in pleoris, neve luer ve marmar sers incurrere in pleoris. 
» Satur f urere mars limen, (sal) e sta berber, satur fufere mars 
» limen sall sta berber, satur fufere mars limen. sall sca ber- 
» ber. (Sem) unis alternei advocapit conctos, semunis altemei 
» advocapit conctos, semunis alteruip advocapit (conctos). Enos 
1 marmor iuvato, enos marmor iuvato, enos marmor iuvato.* 

Triumpe, triumpe, triumpe, trium(pe, triu)mpe. » Post trl- 
podationem deinde, signo dato, publici (servi) introi^runt et 
libellos receperunt. 

FRAGMENTA REGIARVM LEGVM. 

Sei hemonem fulmin iobis occisit nei supera cenua tolidol, 
hemo sei fulmined occisus escit oloe iousta nula fieri opor- 
letod. 

Sei cuips hemonem loebesom dolo sciens morteid duit pa-> 
riceidad estod sei em imprudens sine dolo malod occisit pro 
capited occisei et nateis eiius endo concioned arietem subi- 
citod. 

Pelecs asam iunonis nei tancitod sei tancod lunonei crinibos 
demiseis acnom feminam caiditod. 



Digitized by 



Google 



192 

DVODECIM TABVLAE LEGVM DECEMV1R4LIVM. 
Tabula I de in ius vocando. 

Sln ius vocatquEat : Nlt, antestamino: igitur. em capito. 

Si calvitur pedemve strVit, manum endo iacito. 

Si morbus aevitasve vitium escit, quln ius vocabit iumentum 

dato: si nolet, arceram ne sternito. 
Si ensiet, qui in ius vocatum vindicit, miTito. 
ISiduo vindex aSidVs esto : proletario cuique volet vindex 

esto. 
Endo via rem. uti paicunt, orato. 
Nlta paicunt, in comitio aut in foro ab ortu ante meridiem 

causam conscito, cum perorant ambo praesentes. 
Post meridiem praesenti stlitem aDicito. 
Sol oCasus suprema tempestas esto. 

Tabula II de iudiciis et furtis, 

vades subvades 

extra quam si morbus sonticus 

YOtum, absentia rei publicae ergo, aut status dies cum hoste 
intercedat: nam si quid horum fuat unum iudici arbitrove 
reove, eo die diFensus esto. 

Cui testimonium defuerit, is tertls diebus obportum obvagu- 

latum ito. 
Si nox furtum faxit, slm aliquis oCisit, iure caesus esto. 
Si luci furtum faxit, slm aliquis endo ipso capsit, verberator. 

ILique, coi furtum factum escit, aDicitor. 
Servus virgis caesus saxo delcitor : Inpubes Praetoris arbitratu 

verberator noxiamque decernito. 
Si se telo defensit, quiritato endoque plorato : post deinde si 

caesi escint, se fraude esto. 
81 furtum lance licioque conceptum escit, atque uti manife- 

stum vindicator. 
Si adorat furto, quod nec manifestum escit, duplione decidito. 
SlniuriAlienas arbores caesit, in singulas XXV aeris luito. 
Si pro fure damnum decisum escit, furti ne adorato. 
Furtivae rei aeternAuctoritas esto. 

Tabula III de rebus credilis. 

Si quid endo deposito dolo malo factum escit, duplione luito. 
Si qui unciario fenere amplius funeraSit, quadrupiione luito. 
i-dversus hostem aeternAuctoritas esto. 



Digitized by 



Google 



193 

Aeris confeSi rebusque iure iudicalis XXX dies iusti sunto, 
Post deinde manus iniectio esto, in ius ducito. Ni iudica- 
tum facit, aut quips endo em iure vindicit, secum ducito , 
Tincito aut nervo aut compedibus, XY pondo ne maiore : 
at si volet minore, vincito. 

Si volet, suo Vlto ; ni suo Vlt qui em vinctum habebit, libras 
faRis endo dies dato: si volet, plus dato. 

Ni cum eo pacit, LX dies endo vinculis retineto'. Int^ibi trinis 
nundinis continuis in Comitium procitato , aerisque aesli- 
miam iudicati praedicato. 

Ast si plures erunt, rei tertis nundinis partis secanto: si plus 
minusve secuerunt, se fraudEsto: si volent, uls Tiberim 
pergere venum danto. 

Tabula IV de iure patrio et iure connuHi. 

Pater insignem ad deformitatem puerum cito necato. 

Endo liberis iustis vitae necis venum dandique potestas ei 

esto. 
Si pater filium ter venundVit, filius a patre liber esto. 
Si qui ei in decem mensibus proximis postumus natus escit, 

iustus esto. 

Tabula V de hereditatibus et tutelis. 

Palerfamilias uti legaSit, super pecuniae tutelaeve suae rel, 

ita ius esto. 
Ast slntestato moritur, cul sVs heres nec escit, agnatus pro- 

ximus familiam babeto. 
Si agnatus nec escit, gentilis familiam heres nancitor. 
Si libertus intestato moritur, cui sVs heres nec escit, ast pa- 

tronus patronive liberi escinl, ex ea familia in eam fami- 
, liam proximo pecuniADuitor. 
Nomina inter heredes pro portionibus hereditarls ercta cita 

sunto. 
Ceterarum familiae rerum ercto non cito, si volent heredes , 

erctum faciunto : Praetor ad erctum ciendum arbitros tris 

dato. 
Si paterfamilias intestato moritur, culnpubes suus heres escit, 

agnatus proximus tutelam nancitor. 
Si furiosus aut prodigus existat, ast ei custos nec escit, agna- 

lorom gentiliumque in eo pecuniavEius potestas esto 

Tabula VI de dominio et possessione, 

QVm nexum faciet mancipiumque, uti lingua nuncupaSit, ita 

ius esto. 
Slnflcias ierit, duplione damnator. 

13 



Digitized by 



Google 



m 

Slaluliber emptori dando liber esto. 

Res vendita transquedata emptori non adquiritor, donicum 

satisfactum escit. 
Ys auctoritas fundi biennium: 

aNVs VS esto. 
Mulieris, quae aNum matrimonl ergo apud virum remansit, 

ni trin^tium ab eo usurpandi ergo abescit, usus esto. 
Si quln nire manum conserunt, secundum eum qui poSidet ; 

ast si qui quem llberali causa manu adserat, secunduni ii- 

bertatem vindicias dato. 
Tignum iunctum aedibus vineaeve ne concapEt ne solvito. 

Ast qui iunxit, duplione damnator. Tigna quandoque sarpta, 

donec demta erunt, vindicare ius esto. 
Si vir muiieri repudium miTere volet, causam dicito harumce 

unam 



Tabula VII de delictis. 



Si quadrupes pauperiem faxit, dominus noxiAEstimiamoFerto: 

si nolet, quod noxit dato. 
Slniuria rupitias . . . Ast si casu, sarcito. 

Qui fruges excantaSit 

Qui frugem aratro quaesitam furtlm nox pavit secuitve , su- 

spensus Cereri necator. Impubes Praetoris arbitratu verbe- 

rator noxiamque decernito. 

Qui pecu endo alieno impescit 

Qui aedes acervumve frumenti ad aedes positum dolo sciens 

Incensit , vinctus verberatus igni necator : ast si casu, no- 

xiam sarcito. Si nec ^doneus escit, levius castigalor. 
Si qulniuriam alteri faxit XXV aeris poenae sunto. 
Si qui pipuIOcentaSit carmenve conDISit, quod infamiam faxit 

flagitiumve alteri, fuste ferito. 
Qui membrum rupsit, ni cum eopaicit, talio esto. 
Qui eos ex genitali fudit, libero CCC servo CL aeris poenae 

sunto. 
Qui se siri Testarier libripensve fuerit, ni testimonium faria- 

tur, improbus intestabilisquEsto. 
Si falsum testimonium dicaSit, saxo delcitor. 
Si qui hominem liberum dolo sciens morti duit . . . 
Qui malum carmen incantaSit, malum venenum faxit duitve, 

paRicida esto. 
Qui parentem necaSit, caput obnubiio culeoque insutus in 

profluentem mergitor. 
Si tutor dolo malo gerat, vituperato, quandoque flnita tutela 

escit, furtum duplione iuito. 
PatronuSi clienti fraudem faxit, sacer esto. 



Digitized by 



Google 



195 
Tabula VIII dt iuribus praediorum, 

Ambilus parietis sexterlius pes eslo. 

Sodales legem quam volent, dum ne quid ex publica coRom- 

pant, sibi ferunto. 
De linium ratione !ex incerta, ad exemplum legis . . . At- 

ticae Solonis . . , . . 
Inlra V. P. aeternAuctoritas esto. 
Si iurgant adflnes, flnibus regundis Praetor arbitros tris aDicito.. 

. . . hortus 

. . . heredium 

. . . tugurium 

Si arbor in vicini fundum impendet, XV. P. altius sublucator. 

Si glans in EM caduca siet, domino legere ius esto. 

Si aqua oluvia manu nocet, Praetor arcendae aquae arbitros 

tris aDicito, noxaeque domino cavetor. 
Via in poRecto VIll. P. in amfracto XVI. P lata esto. 
Si via amsegetes iMinuta escit, qua volet, iumentum agito. 

Tabula IX de iure publico, 

Privilegia ne inroganto. 

Nexo soluto, forti sanati siremps ius esto. 

Si iudex arbiterve iure datus ob rem iudicandam pecuniam 

aCepsit, capital esio. 
De capite civis nisi per maximum comitiatum ne ferunto. 
Quaestores paRicidl, qui de rebus capitaiibus quaerant, a po> 

pulo creanlor. 
Si quln urbe coetus noclurnos agitaSit, capital esto. 
Si qui perdueLem concitaSit civemque perdueLi transduit* 

eapital esto. 

Tabula X de iure sacro. 
de iureiurando 



Hominem mortVm in Vrbe ne sepelito, neve urito. 

Sumptus et luctum a DeorVManium iuREmoveto. 

Hoc plus ne facito. 

Rogum ascia ne polito. 

Tribus riciniis et X tibicinibus foris eFeRe ius esto. 

Mulieres genas ne raJunto, neve iessum funeris ergo habento. 

Homini mortuo oSa ne legito, quo post funus facias , exlra 

quam si beLi endove hostico mortVs escit. 
Servilis unctura omnisque circumpotatio auferitor. 
Murrata potio mortuo ne inditor. 
We longe coronae neve aceRae praeferuntor. 



Digitized by 



Google 



m 

Qui coronam parit ipse pecuniave eius, virtutis ergo arguftor; 

et ipsi mortuo parentibusquEius , dum intus positus escit 

forisvEFertur, se fraude imposita flet. 
Vni plura funera ne facito, neve plures lectos sternito : neve 

aurum aDito. Astsi cui auro dentes vincti escint. im cum 

iLo sepelire uREve se fraudEsto. 
Rogum bustumve noVm propius LX. P. aedis alienas si do- 

minus noiet, ne adlcito. 
Fori bustive aeternA.uctoritas esto. 

Tabula II Supplem, V prior, Tabb. 

Quod postremum populus iuSit, id ius ratum esto. 

Patribus cum plebe coNubl ius nec esto. 

. . . detestatum . . . seu de sacris detestandis. 

Tabula XII Supplem. V poster. Tabb. 

de pignere 

Si qui rem, de qua stlis fiet , in sacrum dedicaSit, duplione 

decidito. 
Si vindiciam falsam tulit, Practor rei sive stlitis arbitros tris 

dato : eorum arbitrio fructi duplione decidito. 
Si servus sciente domino f urtum faxit, noxiamve noxit, noxae 

dedilo. 

INSCRIPTIO PRIMA SEPVLCRI SCIPIONVM. 

Cornelius. Lucius. Scipio. Barbatus. Gnaivod. palre progna- 
tus. fortis. vir. sapiensque — quoius. forma virtutei parisuma 
fuit — consol censor. aidilis quei. fuit. apud. vos — Taurasia. 
Cisauna Samnio. cepit — subigit. omne Loucana. opsidesque. 
abdoucit. 

INSCRIPTIO COLVMNAE ROSTRATAE . 
DVILIO POSITAE IN FORO, 

(C. Bilios. M. f. cos. advorsum Cartacinienseis en Siciliad 
rem cerens, Ecest) ano(s , cocnatos popli Romani , artisumad 
obsedeone)d (e)xemet; Iecion(eis carlacinienseis omneis ni)a- 
ximosque macistr a)tos. I(ucaes bovebos relicteis no)vem, ca- 
streis exfociont. MaceKam moenitam urbem p)ucnandod cepet, 
enque eodem mac(esiratod prospere r)em navebos mariJ consol 
primos c(eset, resmecosque cjlasesquc navales primos ornavet 
pa(ravetque diebos lx, c)umque eis navebus (sic) ciaseis poa* 



Digitized by 



Google 



497 

nicas om)nis paratasque s)umas copias cartacinien^is , prae- 
sente((l maxumod cDictatored o(Ior)om, in altod m(a)rid puc- 
Cnandod vicet, xxx) que na(veis cepe)t cum socieis, septe mres- 
momque ducis quinresm(osque triresm)osque naveis x(xde- 
preset. Auro)m captom numei clo cId clo dcc, (arcentom 
captom praeda numei ccclooo c, (crave) caplom aes cccDddc sic 
quindpcies) (pondod ; triomp)oque navaled p^-aedad poplom 
(Romanom donavet, captivos) carlacini (enseis incelnuos diuxet 
ante curom, primosque consol de sicel) ei:s ciaseque) carl(aci- 
nienseom triompavet. Earum rerom erco s. p. q. r. ei hance 
columnam p.) 

INSCRIPTIO SECVNDA SEPVLCRi SCIPIONVM. 

Honc. oino. ploirume. consentiont. R(omae?) . . . 

duonoro. optumo. fuisse. viro 

Luciom. Scipione. fllios Barbati 

consoL censor. aidilis. hic fuet. apud vos?),.. 

hec cepit. Corsica. Aleriaque urbe 

dedet. Tempestatebus. aide. mereto. 

SENATVSCONSVLTVM DE BACCHANALTB VS. 

(Q.) Marcius L. t S. Postumius L. f. cos. senatum consoiue- 
runl, N. octob., apud aedem Duelonai Sc. arf. M. Claudi. M. 
f. L. Valeri. P. L Q. Minuci. C. f. De Bacanalibus quei foiiie- 
ratei esent, ita exdeicendum censuere: neiquis eorum sacanai 
{L bacanal) habuise veleU Sei ques esent, quei sibei deicereat 
necesus ese bacanal habere, eeis utei ad pr. urbanurn Kornrim 
■yenirent, de que eeis rebus, ubei eorum utra {i. verba) audita 
eset, utei senatus noster decerneret, dum ne minus senator- 
bus (sic) C adesent (quom e)a res cosoleretur. Bacas viraequis 
adiese velet ceivis romanus, neve nominus latini (ii, ncve so- 
cium quisquam, nisei pr. iirbcinum adiesent, ipse de senatuos 
sententiad, dum ne minus senaloribus C adesent, quum «^a res 
cosoleretur, iousisent, (l. iousiset) censuere . sacerdoi ncquis 
vir eset, magister neque vir neque mulier quisquaai osct ; 
neve pecuniam quisquam eorum comoinem (h abui^e v«let , 
neve magistratum, neve pro magislratuo neove U. neque) vi' 
rum neque mulierem quisquam fecise velet ; neve postbac inter 
sed coniourase, neve comvovise, neve conspondise. neve com- 
promesise velet, neve quisquam fidem inler sed dedise velet 
sacra in dqvoltod (/. oquoltod) ne quisquam fecise velel, neve 
in poplicod, neve in preivatorl, neve extrad urbem sacraquis- 
quam fecise velet, nisei pr. urbanum adieset, isque de sena- 
tuos sententiad, dutn ne minus senaloribus C adesent, quom 



Digitized by 



Google 



198 

ea res consoleretur, iousiscnt, {l. iousisset), censuere ; horai- 
nes plous V oinvorsei virei alque mulieres sacra ne quisquana 
fecise velet, neve inleribei virei plous duobus . mulieribus 
plous tribus /arfuise velent, nisei de pr. urbanl senatuosque 
sententiad, utei suprad scriptum est. Haice utei in coriventio- 
nid exdeicatis ne minus trinum nondinum , senatuosqiie sen- 
tentiam utei scientes esetis, eorum sententta ila fuit. Sei ques 
esent quei arvorsumead fecisent, quam suprad scrlptum est. 
eeis rem caputalem faciendam censuere ; a-que utei hoce iri 
tabolam ahenam incelderetis, ita senalus aiquom censuit, utei- 
que eam figier ioubeatis, ubei faciiumed gnoscier potisit ; atque 
litei ea bacanalia, sei qua sunt , extrad quam sei quid ibel 
sacri est, ita utei suprad scriptum est, in dlebus X quibus 
Yobeis tabelai datai erunt, faciatis utei: dismota sient in agro 
Teurano. 



— ''C^5:i>i<>- 



Digitized by 



Google ■■ 



(99 



INDEX 



Thomas Vallaurius Didaco Vitriolio suo Pag. 5 

Operis divisio . * 15 



LlBt:R PRIMVS. 

AB ANTIQVISSmiS TEMPORIBVS AD SYLLAE OBITVM 
QUI FVIT ANNO POST VRBEM CONDITAM DCLXXVI. 



Capvt i^ j)e origine linguae lalinae > 17 

Capvt II. De vetustioribuslatinaelinguaemonumentis» 20 

Carvt III. De poesi dramatica » sH 

g i. X. Livius Andronicus, Cn. Naevius. Q. Ennius 

aliique vetustiores comici et tragici poetae, 

quorum opera desiderantur » ib. 

g 2. M. Attius Ptautus > 34 

§ 3. Puhliiis Terentius » 36 

Capvt IV. De pogsi epica »38 

L . Livius Audronicus, Cn. Naevius, Q. Ennius » ib. 

Capvt V. De pogsi didaclica »39 

r. Lucretiu^s Carus .......... ib 

Capvt VI. De salyra »41 

Caius Lucilius > jb 

Capvt VII. De hisloria . »42' 

Q. Fabius Pictor, L.'Cincius AUmentus , M, 
Porcius Cato, aliique rerum gestarum nar- 
ratores ......'..*....» jb 

Capvt VIII. De elnquenlia .....;... . 7> 46 

Capvt IX. De philosophia > 48 

Capvt X. De scriptonbus rerum naturalium ...» 50* 

M. Porcius Cato » ib. 

Capvt XI. De iurisprudentia > ib 

Capvt XII. De grammatica . . » 5i 



Digitized by 



Google 



m 



LIBER SECVNDVS. 

A SYLLAE OBITV AD EXCESSVM AVGVSTI 



Ab anno nrbis condifcae dclxxvI, ad ann. dcclxviI 
(posl Chistum natam xiv). 



Capvt I. 
Capvt II. 

§ 1. • 

CillPVT III. 

§ 1. 

Capvt IV. 

g 1. 



Capvt V. 

Capvt VI. 

§ 1. . 
g 2 
Capvt VII. 

§ 1. 

Capvt VIII 
3 1. 

? 5. 
? 3. 

Capvt IX. 

§ 1. 
g 2. 
g 3. 
g 4. 
8 5. 



De caussrs politioris humanitatis, qua aevutn 
augusteum mnxime floruit .... pag. 54 

De poesi dramatica »58 

Cn. Mattius, D. Laberius, P. Syrus, inimo- 

graphi » ib. 

L. Varius, P. Ovidius Naso, C. Asinius Pol- . 

lio, tragici »60 

De poesi epica . > 6i 

Cn. Mattius , P. Terentius Varro Atacinus , 

P. Virgilitis Maro » ib. 

Publius Ovidius Naso »64 

De poesi didaclica »66 

P. Virgilius Maro » ib. 

P. Ooidius Naso, P. Terentius Varro Aitici' 

nus, , Gratius Faliscus , Aemilius Macer, 

M. Manilius, Lucilivs lunior, Caesar Ger- 

manicus, C. lulius Hyginus . ...» 67 

De poesi bucolica »68 

P. Virgilius Maro » ib. 

De satyra »69 

M. Terentius Varro » ib. 

Quintus Horatius Flaccus »70 

De poesi lyrica »72 

Caius Valerius Catullus » ib. 

Q. Horatius Flaccus »75 

De eiegia • . . » 76 

C. Valerius Catullus. Albius Tibullus . » ib. 

Sextus Aurelius Propertius >* 77 

P. Ooidius, Aulus Sabinus, T. Vatgius Rufus, 

Cornelius Gallus, C. Pedo Albinovanus » 78 

De bisloria > 81 

C. lulius Caesar, Aulus Irtius . . . . » ib. 

C. Crispus Sallustius »85 

Cornelius Nepos »87 

Titns Lioius »89 

Trogus Pompeius, aliique historici, quorum 

opera desiderantur »93 



Digitized by 



Google 



201 

Capvt X. De eloquentia pag. 94 

?. 1. M. Tullius Cicero » ib. 

§ 2. Q. Hortensius, aliique huiusce aetatis ora- 

tores et rhetores . • ^ »100 

Capvt XI. De philosophia ... 5 » 103 

g 1. M. Tullius Cicero » ib. 

§ ?. L. LucuUus, C. Aurelius Cotta, M. Terentius 

Varro, aliiquiphilosophiaugusteae aetalis » 107 
Capvt XII. De scriploribus rerum mathematicarum el 

naturaiium »109 

? 1. M. Vitruvius Pollio » ib. 

8 2. M. TereJitius Varro »110 

§ 3. Antonins Musa, Aulus Cornelius Celsus . »111 

Capvt XIJI. De iurisprudentia »112 

Capvt XIV. De grammatica »114 



LIBER TERTIVS. 

AB EXCESSV AVGVSTI AD HADRIANVM. 

Ab anno nrb. cond. dcclxviI (a Christo natum xiv) ad annum 
urb. cond. dccclxx (post Ghrist. nat. cxvil). 



Capvt I. Quare latinae lltterae post Augustum a pri- 

stina elegantia defecerint »116 

Capvt II. De poesi dramatica »120 

Tragoediae, quae Senecae nomine feruntur » ib. 

Capvt III. De po6si epica »122 

§ 1. M. Annaeus Lucanus » ib. 

g 2. C. Silius Italicus »124 

8 3. C. Valeriiis Flaccus »125 

§4. P. Papinius Statius »126 

Capvt IV. De satyra »127 

g 1. Aulus Persius Flaccus » ib. 

g 2. Decimus lunius luvenalis »128 

g 3. Titus Petronius Arbiter »130 

Gapvt V. De fabula aesopica »131 

Phaedrus » ib. 

Capvt VI. De epigrammate »132 

Marcus Valerius Martialis » ib. 

Capvt VII. De historia »134 

8 1. L. Annaeus Florus »135 

S 2. Caius \eUeius Paterculus »136 



Digitized by 



Google 



202 
i3. 

? 4. 
§5. 
§6. 
8 7. 
CaI»vt VIII. 
§ 1. 

g 3. 
Capvt IX. 

Capvt X. 

§ 1. 

§«. 

g3. 

M. 

§5. 
Capvt XT. 
Capvt XII. 



Valerius Maximus I. pag. 187 

Caius Cornelius Tacitus »138 

Caius Soetonius Tranquillus ... , * 140 

Quintus Curtius Rufus »141 

lulius OJkequens » 142 

De eloqueniia » 143 

Marcus Annaeus Seneca »145 

Marcus Fabius Quinlilianus »146 

C. Plinius Caecilius Secundus . . . . » 149 

De philosophia »151 

Lucius Annaeus Seneca » 153 

De scriploribus rerum naturalium et mathe- 

maticarum » 156 

Scribonius Largus Designatianus . . . » ib. 

Caius Plinius Secundus > ib. 

Pomponius Mela »157 

Lucius lunius Moderatus Columella . . »158 
Sextus lulius Frontinus ........ ib. 

De iurisprudentia » lb9 

De grammatica . ' » ib. 



LIBER QVARTVS. 

AB ADRIANO AD VRBEM AB ODOACRE EXPVGNATAM. 

Ab anno urb. cond. dccclxx (a Christo nalum cxvi) 
ad annum urb. cond. mccxx (post Ghristum nalum cccclxxvI). 



Capvt I. Quare post Hadriani excessumpraecipiticursu 

lalinae iitterae ad vitia desciverint . . »161 

Capvt II. De poesi epica »163 

Claudius Claudianus » ib. 

Capvt Iir. De poesi didartica » 164 

Terenlianus Maurus, Q. Serenus Sammoni- 
cus , Nemesianus , AvienuSf Priscianus , 
Claudius Rutilius Numatianus , Dionysius 

Cato » ib. 

Capvt IV. De pogsi bucolica » 165 

T. lulius Calpurnius, Decimus Magnus Au- 

sonius » ib. 

Capvt V. De po6si lyrica »166 

Ausonius , Claudianus y A. Prudentius Cle- 
mens , Sidonius Apollinaris , Coelius Se- 
dulius » ib. 



Digitized by 



Google 



> 



203 

Capvt VI. De fabula aesopica pag. 167 

Flavius Avianus - . . » ib. 

Capvt VII. De /abulis Milesiis . » 168 

Vucius Apuleius ' . . > ib. 

Capvt VIII. De bistoria .......,...•» 169 

§ 1. lustinus ..,,..» ib. 

g S. Scriptores historiae augustae »171 

g 3. Sextus Aurclius Victor »172 

?, 4. Eutropius • . % » 173 

§ 5. Sextus Rufus »174 

§ 6. Lucius Ampelius » ib. 

g 7. Awmianus Marcellinus » l^ts 

8 8. Sulpicius Severvs et Paullus Orosius . . »176 
g 9. Notitia dignitatum utriusque imperii . . »177 

Capvt IX. De eloquenlia . . » ib. 

Capvt X. De pbilosophia »179 

g 1. L. Apiileius et Chalcidius » ib. 

% %. Christianae sapientiae scriptores , . . »180 

Capvt XI. De scriptoribus rerum naiuralium et malhe- 

maticarum »183 

Capvt XII. De iurisprudentia »186 

Capvt XIII. De grammalica »187 

Aulus Gellius, Censorinus, Aurelius Macro- 
bius, Martianus Mineus Felix Capella, alii- 
que rei grammalicae scriptorcs . . . » ib. 



Uapepyov aliquot monumentorum latini sernionis vetu- 
stiorls » 190 



Digitized by 




Digitized by 



Google 



pBCHENiNO. Idem liber II L. 1 00 

PoPMAB. De differentiis verborum »250 

Rosmii. 4>A2MAT0NIKH2 seu larvarum victor » 30 

Marenoo. In historiam litterarum lat. brevior introductio . » 60 

Plavti. Aulularia cum notis T. Vallaurii » 70 

— Trinumus cimi notis T. Vallaurii » 70 

Gaesaris. Commentariorum de bello civili lib. I et II . . . » 30 

— Commentariorum de bello Gallico lib. I et II > 20 

CiCBRONis. De senectute et de Somnio Scipionis » 20 

— Epistolarum selectarum liber I »020 

— Idem lib. II . » 20 

— Philippica III in M. Ant. et orat. pro Archia poSta ...» 15 

CoRN. Nepotis. Vitae excellentium imperat » 60 

Taciti (C. Cornelii). Vita C. lulii Agricolae » 20 

HORATU Flacci. Selecta ex libris odarum » 30 

— Satyrae et epistolae cum notis »025 

Lhomond (C. F.) Epitome historiae sacrae » 60 

Lmi (Titi). Historiarum liber I » 25 

— Idem liber XXI et XXII » 40 

OviDu Nasonis. Selecta ex operibus »020 

Phaedri. Fabularum Aesopiarum, lib. I et II » 16 

— Idem liber III, IV et V • » 20 

PijNii. Selecta ex epistolis » 20 

Saxlvstii. De coniuratione Catilinae historia » 20 

— De bello lugurthino historia »035 

viROiLii Maronis (Publii). Aeneis »075 

— Bucolica et Qeorgica , »025 

Plavti (M. A.). Captivi »050 

CiCBRONis (M. T.). Philippica II in M. Antonium » 25 

Per lo stadio della liDgaa greea. 

PacHENiNo. Elementi di grammatica greca » 1 75 

— Esercizi di version* con breve antol. greca » 1 75 

— Verbi e forme verbali difllcili ed irreg. della lingua greca » 2 00 

— Manuale delle declin. e coniug. greche » 1 50 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by V^OOQIC 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google 



r 



Digitized by 



Google 



Digitized by 



Google